سخنی با جناب دکتر سید قباد زارع

جناب داکترسید قباد زارع را عرض سلام و آرزوی سلامتی دارم . از توجه و نقد شان بر مقاله"تاجک ها و زبان فارسی دری؛ بازنده اصلی نظام فدرالی در افغانستان" سپاس گذارم . دیدگاه و تحلیل جناب دکتر قابل احترام و قدر است . بدون تردید نقد و ارزیابی مستدل و منطقی، بدور از حب وبغض، با پرهیز از توهین و تحقیر و احتراز از هرگونه پیشداوری و نتیجه گیری مبتنی بر درستی برداشت خود و نادرستی دیدگاه دیگران امر پسندیده و لازم است . هر چند جناب دکتر زارع عنوان نوشته ی خود را با واژه توهین آغاز کرده اند که گویا من به زبان فارسی در این مقاله توهین کرده باشم که این یک پیش داوری و نتیجه گیری منبطق بر حقیقت نیست. به هرحال، لازم است تا نکات آتی در پاسخ به انتقادات و نظریات جناب داکتر زارع ارائه شود:

1- نظام فدرال نفوذ و گسترش زبان فارسی را در افغانستان محدود میکند. من از محو این زبان سخن نگفته ام. وقتی هر واحد فدرال زبان رسمی خود را داشته باشد که در صورت ایجاد نظام فدرالی چنین خواهد بود، آیا زبان تحصیل در دانشگاه های آن واحد فدرال، زبان فارسی میباشد؟ در حالی که ما شاهد اقدام حکومت ها و زمام داران افغانستان در مورد حذف و کم رنگ ساختن ویژگی بین القومی زبان فارسی(دری)حتا در یک سده ی اخیر هستیم، آیا میتوان ادعا کرد که فردا در نظام فدارلی، حکومت های مختلف فدارل با داشتن زبان رسمی خود این زمینه و اجازه را برای زبان فارسی خواهند داد تا همچنان زبان فراقومی باشد؟ وقتی صدراعظم سردار محمد هاشم ده سال بچه های بدخشان و تخار و تمام فارسی زبانان کشور را از تعلیم به زبان مادری شان یعنی زبان فارسی با زور و سرنیزه محروم کرد، جناب دکترزارع چگونه می پندارند که در واحد های فدارل جنوب و شرق حاکمان آن واحد ها به زبان فارسی مجال زبان دانشگاه و تفاهم بین القومی را میگذارند؟

2- بسیار روشن است که موضوع اقوام در محور بحث نظام فدرال قرار دارد، نه بحث جغرافیایی فدرال. طرفدارن نظام فدرالی از نیاز به این نظام در جهت تحقق عدالت اجتماعی و رفع تبعیض قومی در افغانستان سخن میگویند. نیاز به نظام فدرال از همین زاویه مطرح میشود.
آنچی را آقای زارع بنام بحث فدرال جغرافیایی مطرح میکند نه فدرال قومی، از یکسو با انگیزه و اهداف طرفداران نظام فدرالی همسویی ندارد و از جانب دیگر عامل جغرافیایی در افغانستان دلیل مؤجه برای تشکیل این نظام نمی باشد. اینکه جناب دکتر زارع میگویند که:
" من بدین باورم که در افغانستان بدلیل پراگندگی اقوام٬ بحث فدرال جغرافیایی مطرح است نه فدرال قومی"، بر عکس باور ایشان پراگندگی اقوام در جغرافیای افغانستان زمینه های تشکیل نظام فدرالی را ناهموار میسازد. موقعیت جغرافیایی یک کشور زمانی عامل تشکیل نظام فدرالی است که این موقعیت مانع اداره ی کشور توسط یک حکومت مرکزی شود. مثلاً یک کشور از جزایر مختلف تشکیل شده باشد یا موانع بزرگ طبیعی بخش های مختلف کشور را از هم جدا کرده باشد و یا اقوام ساکن نه بصورت پراگنده بلکه بصورت گروه های قومی واحد در چند حوزه ی مشخص و جدا از هم جغرافیایی سکونت داشته باشند. در تمام این حالات نظام فدرالی نظام مورد نیاز در اداره ی کشور تلقی میشود.

3- جناب دکتر زارع به این تحلیل من که "تشکیل نظام فدرالی و مرزبندی های ولایات در واحد های فدرال شرایط بسیار دشواری را برای تاجک ها تحمیل میکند. تاجک ها در بسیاری از این واحد ها به اقلیت های قومی تحت فشار تبدیل میشوند"، به شدت تاخته است. دلیل ایشان این است که من ایالات تعریف ناشده و مرزهای تعریف ناشده را به نقد گرفته ام. وی می نویسد:
" برای ابراز چنین نظری شما حد اقل باید تصورتان از مرزبندی های فدرال یا ایالات را معرفی وبعد نظر بدهید٬ در غیر آن هر نوع نظر شباهت به هندسه فضایی خواهد داشت.٬ به هر صورت احساس پاک شما و محبت بسیارتان سبب توهین تاجک ها و زبان فارسی در این مقاله شده است. بدون معرفی ایالات احتمالی بحث روی این موضوع شباهت به بحث پیرامون پدیدیی میماند که ما نمیشناسیمش و حتی تصویرش را هم در ذهن نداریم."
اما جالب و قابل تأمل این است که ایشان بصورت تخیلی ایالات هشتگانه فدرال را ترسیم میکنند که در چهار ایالت آن تاجک ها و در پنج ایالت زبان فارسی اکثریت دارد. عامل و پیش زمینه ی این ترسیم نظام فدرالی از دید و تحلیل ایشان حضور چشمگیر زبانی و قومی تاجک ها و زبان فارسی است . و نتیجه گیری وی از تشکیل این چهار ایالات تاجک و پنج ایالت فارسی زبان این است:
"پس زبان فارسی به عنوان زبان اکثریت ۵ ایالت و زبان اکثریت کل کشور زمینه های بهتر کاربرد اجتماعی و علمی را پیدا خواهد کرد و دیگر فارسی صحبت کردن جرم به حساب نخواهد آمد."
این جا چند نکته قابل تأمل است. نخست اینکه جناب دکتر صاحب چگونه و در موافقت با تمام گروه های قومی افغانستان این ایالات را برای تاجک ها تشکیل کردند؟ ایشان لطف فرموده نظریات و دیدگاه های نویسندگان هموطنان ازبک و هزاره را در مورد تشکیل واحد های فدرال مطالعه کنند که آنها برای تاجک ها و واقوام خودشان چند ایالت فدرال در نظر گرفته اند و آنگاه متوجه خواهند شد که تشکیل واحد های فدرال، تعداد و حد و مرز آن خود یک زمینه برای منازعه و جنگ بین القومی است .
دوم اینکه پراگندگی تاجک ها یا به قول جناب دکتر زارع حضور چشمگیر زبانی و قومی آنها در نظام فدرالی اگر نه برای تمام اقوام ، کم از کم برای تاجک ها متضمن عدالت اجتماعی نخواهد شد. نظام فدرال به پراگندگی بیشتر تاجک ها می انجامد و آنها را به گروه های قومی تحت فشار در واحد های فدرال تبدیل میکند. همین اکنون که فدرالی وجود ندارد این فشار در ولایات جنوب و شرق قابل مشاهده است.

4- جناب دکتر زارع در بخشی از نوشته ی خود در مورد توهین به زبان فارسی دچار اشتباه و تناقض میشوند. آنجا که می نویسند:
" چنین دیدی نسبت به زبان فارسی در افغانستان بی انصافیست و نباید نویسندگان تفکر را ترویج بدهند که گویا زبان فارسی بدلیل سرکوب زبان های دیگر یا فرهنگ های دیگر میتواند جایگاه برای خود داشته باشد و در صورت که به انسان های دیگر حق صحبت داده شود برای زبان فارسی فرصت باقی نمیماند. معرفی چنین اندیشه خود توهین به عظمت زبان فارسی به عنوان یک زبان نه تنها ملی بلکه زبان منطقوی خواهد بود..............................."
نخست اینکه من در آن مقاله از محدودیت زبان فارسی در نظام فدرالی سخن گفتم که علی رغم باور دکتر زارع به جایگاه بلند تر زبان فارسی در یک نظام فدرالی، زبان فارسی تحت این محدودیت قرار می گیرد. محدودیت و یا تقلیل نفوذ زبان فارسی در نظام فدرالی هر گز به معنی ترویج تفکر سرکوبی زبانهای دیگر و فرهنگ های دیگر مبتنی بر ادعای جناب دکتر زارع نیست. و نتیجه گیری ایشان از ترویج فکر سرکوبی زبان های دیگر به بهای حفظ جایگاه زبان فارسی که توهین به عظمت این زبان منطقوی تلقی میشود، مبنای درستی ندارد.
ثانیاً، جناب آقای دکتر حتماً میدانند که در افغانستان زبان فارسی و فارسی زبانان حد اقل در سده های اخیر و بویژه در سده ی اخیرنه فکر سرکوبی زبانهای دیگر را داشته اند و نه توان آنرا. برعکس تحلیل و دیدگاه ایشان این زبان فارسی بود که در معرض فشار و سرکوبی قرار گرفت. اینکه زبان فارسی را در افغانستان این فشارها نتوانست محو کند به غنای این زبان و ریشه های تاریخی آن به عنوان زبان بزرگ ادبی، رسمی و علمی منطقه از یکسو و به موجودیت کشوری فارسی زبان بنام ایران در همسایگی کشورما بر میگردد. همانگونه که زبان فارسی با این ویژگی از نابودی توسط زبان عربی و اعراب در منطقه نجات یافت. در حالی که زبان عربی زبانهای شمال افریقا را نابود کرد.
نکته ی سوم اینکه: آقای دکتر زارع! گذشت قرنها بر خلاف گفته و باور شما را ثابت میکند. در حالی که شما می نویسد:
" گذشت قرن ها ثابت نموده که زبان فارسی ترس از حضور زبان های دیگر ندارد و پس نیاز نیست که این ترس بهانه برای حاکمیت استبدادی باشد."
اما با گذشت قرنها بساط زبان فارسی از سرزمین های بسیاری بر چیده شد. فارسی در شبه قاره هند تا دوران استعمار انگلیس ها زبان رسمی بود. اما وقتی انگلیس ها بر شبه قاره سیطره یافتند زبان فارسی را هم از آن منطقه بیرون راندند. روس ها نیز چه در زمان دولت تزاری و چه در زمان دولت کمونیست ها در آسیای میانه با زبان فارسی چنین کردند. مگر روزگاری نبود که زبان فارسی حتا زبان رسمی شاهان امپراتوری عثمانی محسوب می شد، اما با گذشت قرنها این زبان از آسیای صغیر و از همانجای که مولانا جلال الدین بلخی مثنوی را سرود، رانده شد.

5- جناب دکتر زارع در بخشی از نوشته ی شان به این برداشت و تحلیل من که محدودیت زبان فارسی در نظام فدرالی، مردم اقوام دیگر را از بزرگترین زبان تاریخی و علمی سرزمین خود و از یگانه زبان تفاهم بین القومی محروم میکند، مخالفت می کنند. وی این برداشت را یک احساس تهاجمی بدون دلیل می خواند و آنرا منافی عدالت تلقی میکند.
نه جناب دکتر زارع ؛ چنین نیست. زبان فارسی یا دری در افغانستان همین ویژگی را دارد. زبان تاریخی، ادبی، علمی و زبان بسیار غنی در مقایسه با سایر زبانهای مروج افغانستان و حتا منطقه است. تذکر این حقیقت نه بیان یک دیدگاه تهاجمی در برابر زبان های دیگر است و نه انکار از آن موجب عدالت زبانی می شود. توجه داشته باشید که معروف ترین و مشهور ترین شاعران، نویسندگان، دانشمندان و مؤرخان کشور ما و حتا کشورهای غیر فارسی زبان آثار ماندگار خود را با زبان فارسی بیان داشته اند. از محمود طرزی تا عبدالحی حبیبی، اقبال لاهوری، میرزا عبدالقادر بیدل دهلوی و غیره. همین اکنون زبان فارسی زبان علمی نیز است. هر چند که به پایه ی انگلیسی و زبان های معروف و بین المللی دیگر نمیرسد.
این ویژگی های زبان فارسی که ریشه در تاریخ دارد نه جفا و ظلمی بر زبانهای دیگر است و نه بیان آن از طرف من و هر کسی دیگر جفا و ظلمی بر زبانهای دیگر خواهد بود. اینکه شما می گویید:" از نوشته شما چنین بر میاید که گویا زبان فارسی به دیگران جفا نموده."، قطعاً چنین نیست.

6- جناب دکتر زارع ملاحظات من را بر نظام فدرال، تأیید و حمایت از نظام متمرکز ناکام تعبیر کرده اند که تعبیر درستی نیست. اینکه ایشان می گویند :
" آنهایکه از فدرال حمایت میکنند منفعت آن را پیش بینی کرده و باور دارند." ، صورت معکوس آنرا نیز مدنظر داشته باشند. یعنی آنهاییکه با فدرال مخالفت میکنند ضرر آنرا پیش بینی کرده و باور دارند. از جانب دیگر ملاحظات من در مورد نظام فدرالی به معنی تأیید کامل نظام متمرکز نیست. من بجای نظام ریاستی متمرکز نظام پارلمانی صدارتی را راه حل میدانم. نظامی که در آن بجای تمرکز ، تقسیم و مشارکت ایجاد شود و مردم از طریق شوراهای منتخب در عزل و نصب حاکمان محل نقش داشته باشند.

7- جناب دکتر زارع در بخش دیگر از ملاحظات خود همچنان از تحلیل من برداشت اشتباه و وارونه دارند. در حالی که من نوشته ام: "طرح و دیدگاه حل معضل بی عدالتی قومی و اجتماعی از راه فدرالی ساختن نظام سیاسی افغانستان مبتنی بر تجارب تاریخی و علمی نیست"، ایشان در ایراد و اعتراض به این دید می نویسند:" من فکر میکنم که علمی و تاریخی نخواندن فدرال نادیده گرفتن تاریخ و علم سیاست امروز هست. با وجود داشتن نمونه ها٬ تاریخ جوامع فدرال٬ بحث ها و آثارعلمی پیرامون فدرال نمیدانم چگونه فدرال را میتوان غیر علمی یا هم فاقد تجربه های تاریخی دانست." جناب دکتر توجه کنند که من گفته ام که حل معضل بی عدالتی قومی و اجتماعی در افغانستان از راه فدرالی ساختن نظام سیاسی مبتنی بر تجارب تاریخی و علمی نیست، نه آنکه نظام فدرال را، نظام غیر علمی و غیر تاریخی خوانده باشم. نظام فدرالی یکی از انواع نظام های سیاسی دنیا شمرده میشود که هم علمی است و هم تاریخی. اما نمیتوان معضل بی عدالتی قومی و اجتماعی را در افغانستان بنا بر ویژگیهای قومی و اجتماعی کشور با نظام فدرالی حل کرد. معضل بی عدالتی قومی و اجتماعی با عدالت حل می شود. عدالت در تمام ابعاد سیاسی، اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و غیره. اینکه جناب دکترزارع نظام فدرالی را یکی از روش هایی میخواند که برای کاهش مشکلات قومی و زبانی در افغانستان راه حل است، پراگندگی و در هم آمیختگی اقوام در بسا مناطق کشور موجب افزایش مشکلات قومی در واحد های فدرال می شود نه کاهش آن.

8- جناب دکتر زارع با چه استدلال و تجاربی نظام فدارل را استراتیژی یا راهبرد دستیابی به تحول از جامعه قومی به شهروندی و از جامعه سنتی به جامعه مدرن معرفی میکنند؟ آیا کشورهای که نظام فدرالی ندارند به چنین تحولی نرسیده اند؟ آقای زارع میگویند:

" برای مدرن شدن و رفتن به طرف جامعه شهروندی نیاز به راهبرد ها داریم و نمیتوان در یک شرایط جنگی قومی و زبانی به این آرمان ها دست یافت." مگر چه تضمینی وجود دارد که این جنگ در واحد های فدرال همچنان ادامه پیدا نکند؟ هنوز که هیچ نشانی از فدرالی شدن افغانستان وجود ندارد، ترسیم ایالات فدارل از سوی نویسندگان اقوام، ترسیمی از یک منازعه ی خونین دیگر است.

9- جناب دکتر زارع از فراهم آوری زمینه های تحول عرصه های مختلف در نظام فدرال سخن میگویند که در این نظام ایالات مربوط بنا برمسئولیت ها و مجبوریت ها این تحول را ایجاد میکنند. در حالی که به قول ایشان انتظار ایجاد چنین تحولی از سوی افرادی چون آقای وردک، کریم خرم، کرزی یا احتمالاً حکمتیار و ملاعمر نادرست است؛ آیا میتوان چنین انتظاری را از سوی آدم های مشابه در اقوام دیگر داشت که همین اکنون نمایندگی آن اقوام را بدست دارند و با قوم، دین، مذهب، فرهنگ و حتا انسان تجارت میکنند؟ اگر این افراد حاکم بر سرنوشت واحد های فدرال باشند که در صورت فدرالی شدن حاکم خواهند ماند، این آرزوی شما محقق نخواهد شد که می نویسید:
" فدرال برای ارزش های همه شهروندان افغانستان جایگاه و آزادی های قانونی لازم را نه به اساس موضوعات اخلاق یا درخواست ها و معامله ها بلکه به اساس واقعیت های سیستماتیک و عملی فراهم میاورد."

10- جناب دکتر زارع در آخرین بخش نوشته ی شان نظام فدرالی را هم برای زبان فارسی نظام مطلوب می خوانند و هم زمینه های بیداد را برای اقوام پایان یافته تلقی میکنند:
" ما عملا شاهد هستیم که در یک نظام متمرکز زبان فارسی در روند آموزش و پرورش زبان دوم خوانده میشود٬ حق گفتن دانشکده٬ دانشگاه٬ دانشجو٬ دانش آموز ... را ندارید و این در حالیست که در یک نظام فدرال نیاز نیست تا قوم خاص فریاد بکشد که کریم خرم یاهم فاروق وردک و کرزی بیداد میکند٬ چون زمینه های بیداد را بروی آنها فدرال میبندد و نمیگدارد استبداد روا دارند."
اگر زبان فارسی در نظام فدرالی به زبان اول چند ایالت فدرال تبدیل شود و در باقی ایالات از زبان تعلیم و تحصیل و زبان تکلم بازماند آیا این به معنی محدودیت زبان فارسی و تقلیل حوزه ی نفوذ این زبان نیست؟ آیا واحد ها و ایالات فدرال در افغانستان از یک گروه قومی تشکیل میشود که در نظام فدرال قوم دیگری از استبداد و تبعیض فریاد نکشد؟ در حالی که پراگندگی اقوام مانع تشکیل بسیاری از واحدهای فدرال از یک قوم واحد است، آیا اقوام اقلیت در این واحد ها به همان مشکل امروز قومی مواجه نمی شوند؟