یاری اندرکس نمی بینم، یاری را چه شد؟

آتشی کاندر نهاد ما فتاد
گرچه ما را سوخت اما زنده باد
چیست آتش عشق مردم داشتن
دل به زیر نیش کژدم داشتن

در جنبش های عدالت خواهی و استبداد زدایی بشر از بدو شکل گیری تا به میوه نشستن آنها دو مولفه از کانونی ترین هسته سواق و خصیصه ممیزه آنها بوده است. این دو خصیصه در تکوین جهش عدالت خواهی اساسی ترین بذری است که فلسفه عدالت خواهی را در جنین پرورش داده، در تن الهه عشق، عشقی چون انسان دوستی ، برابری خواهی و آزادی تبلور می یابد، دو ویژگی ای که از انسانی ترینٍ انسان بسا انسان تر است- عشق به نوع دوستی و آزاد زیستن از قید و بند های خود ساخته توتالیتار مالکان دین، ثروت و قدرت.

اما امروزه در دیار ما نه تنها به جنبش های عدالت خواهی ارج انسانی انسان محور نهاده نمی شود، بل در ورای طبل ریاکاری همکیشان ظاهری جنبش های عدالت، عزم فرصت طلبانه ای حاکم است که یگانه هدف از نوشتن و یا هم سخن گفتن، رسیدن به اورنگ قدرت، شهرت و پول است. ورنه در عینی ترین حقیقت، جنبش عدالت خواهی- در سرزمین ما، چنان غریب است که به سرباز گم نامی می ماند، سربازی که حتی در حافظه تاریخی سرزمین و ملتش در هاله فراموشی سپرده شده است.

باری، در این مقال کوتاه، به اجمال به بررسی زندگی و بازنگری دیدگاه یکی از قربانیان عدالت خواهی می پردازیم که بخاطر عشق به انسان دوستی، آزادی و استقلال زادگاه اش به دست دژخیمان زمان از سیر حیات حذف شد. البته، نگارنده دوست ندارد به خاطر این نوشته برچسب هایی را بر جبین قبول بپذیرد و غایت این نوشتار بدور از چارچوبه های تنگ ایدئولوژیک و صرفا تعظیمی است بر مزار شهداء عدالت خواهی، در غیر این صورت، جنبش های چپ – راست افغانستان و حتی منطقه نظیر ایران از فقر تئوریک و شناخت درست شرایط زمان و مکان رنج می بردند.
یکی از مبارزانی که در راه عدالت خواهی و استبداد زدایی پیکار کرد، اکرم یاری بود، یاری در سال 20 13 ه.خ در میان کو هپایه های سر به فلک کشیده هندوکش در دامن خانواده اعیان تولد شد. کودکی اش را همدر آنجا سپری کرد و تا صنف چهار، مکتب را در زادگاه خود پی گرفت. سپس بنابه درخواست مکرر ظاهرشاه و همچنین علایق پدر به دربار فرستاده شد. چهار سال در سایه دربار گذراند، اما در فرجام ختم صنف هشت، علی رغم مخالفت شاه و پدر از دربار برید. از دبیرستان حبیبیه فارغ شد و شامل دانشکنده سائنس دانشکاه کابل گردید و از همان دانشکنده به درجه لیسانس فارغ شد.(1)

یاری در ایام دانش آموزی با آفکار پیشرو چپ آشناء شد. در جریان دانش جویی یکی فعالان نستوه ضد نظام سلطنتی بود و در سال 44 13 (؟) "سازمان جوانان مترقی افغانستان" را تآسیس کرد. پس از فراغت به تدریس در دبیرستان خوشحال خان و محود طزری پرداخت(؟). او در کنار فعالیت سیاسی، از غالب ترین نظریه پردازان افغانستانی در گستره نظریه چپ به شمار می رود، گفته می شود که از نوجوانی پر مطالعه بود و هماره در پی ارتقاء دانش و شناخت و همچنین به کارگیری آن در خدمت مردم بود. یاری در سال 58 13 ه.خ توسط دستگاه حاکم خلق دست-گیر شد و تا کنون از حیات وی به سان دیگر زندانیان اطلاعی در دست نیست.

هرچند براساس بعضی روایت ها گفته می شود که یاری تا قبل از دست-گیر شدن به دست رژیم حاکم نوشته های چاپ ناشده زیاد داشته، اما پس از دست-گیری نهایی او درست معلوم نیست که برسر آنها چه آمد؟ القصه می گویند که دستگاه سلطه پس از زندانی کردنش، اکثریت کتاب ها و دست نوشته او را نابود کرده، و کوچک ترین اثر از آنها به جای نگذاشته است. از جمله سند تاریخی ای که از یاری به جا مانده است، مختصر جزوه ای است تحت عنوان" یادواره مختصر قلمی از شهید فقید اکرم یاری". این جزوه که به همت هوادرانش چاپ گردیده است، حاوی چند مقاله تحلیلی و یادداشت های کوتاه اما پر مغز می باشد.

ما در اینجا به دور از ترویج کیش شخصیتی و اسطوره سازی، اینک به بازخوانی بعضی از یادداشت های یاری می پردازیم که در نسخت روایت-گر روح انسانی و مبارزه خواهی او و در ثانی داد-گر عدالت خواهی و انسان دوستی است.
در جای این یادداشت نوشته است:

" آنکسی که در باره حقایق عینی جامعه روش منطقی داشته باشد و درد های جامعه را درک بتواند، نمی تواند در برابر شکنجه جسمی خلاف آنچه که می بیند و می شناسد، درهم شکند و دروغ بگوید. عظمت و روحیه تسلیم ناپذیری یک شخصیت ناشی از درک عینی و حقایق جامعه می باشد."

یاری از معدود روشنفکرانی عصرش بود که حقایق عینی جامعه را استخوان، پوست و روح درک کرده بود، او در ایام کودکی سلطه فیودالیٍ نظام ارباب- رعیت و همچنان حاکمیت دستگاه قبیله محور مرکز بر تمام کشور را از نزدیک مشاهده کرده بود. نیک می دانست که چه سان انسان زنده زنده در حلقوم دستگاه های حاکم بلعیده می شد، و اندک ترین حرکت آزادی خواهی ، عدالت طلبی و حق خواهی به چماق و شلاق استبداد و زورگویی حاکمان بسته می شد، از همین رو، تا آخرین لمحه حیات پیکارش با تعهدات خود صادق و راسخ مانده، در انتهایی قهرمان گرایی و عظمت در مقابل رژیم آمخوار سر تسلیم خم نکرد و به مردم دروغ نگفت.

و یا:

" راستی و صداقت چیست؟ انطباق تفکر ذهنی با حقایق عینی جامعه است. اگر نتوانیم در زندگی عادی و روزانه، خود را با واهیات و ابتذال فریب دهیم، اگر نتوانیم از حقایق بگذریم، پس آنگاه باید راه شناسایی حقایق در پیش گیریم.
...هر چند در کردار و همچنان در تفکر از حقایق عینی نگریزیم، هر چند در کردار و همچنان در تفکر به حقایق عینی چه خورد و چه بزرگ باشد، پی گیری نشان دهیم، همانقدر در پولادین ساختن اراده رزمنده خود در وسعت و پهنای روحیه عالی انسانی خویش دستاورد های بزرگتر کسب خواهیم نمود.(58/01/25)"

دیدگاه فوق یاری، درست همانند چشم انداز کانت به روشنگری و نظر نیچه به ابرانسان می ماند، در نظر کانت روشنفکر کسی است در پیوند حقایق عینی جامعه بشری و به سرنوشت آن می اندیشد، در انسانی کردن جامعه دست می یازد و انسان را قادر بر سرنوشتس می سازد. و همین طور این دید درست مانند نگاه نیچه به ابرانسان، آن انسان بسیار انسانی تر است که با انسانی ترین روحیه انسانی خویش در تلاش شناسایی حقایق و پولادین ساختن اراده ابرانسان است، انسانی که به آزادی انسان می اندیشد. بر این سیاق، روشنگری در نزد یاری یک ارزش والا، ارزش خیلی ها انسانی، ارزشی که فریاد رسای انسان متعالی را فریاد می کشد و غایتی جزء کسب حقوق یکسان، امحاء ظلم و زدودن محرومیت ندارد.

"پایان هر زندگی مرگ است، زنده بودن خود به معنی تکوین مرگ می باشد."

فهم یاری از مرگ، دیالیکتیک علمی است، تمام موجودات اعم از جاندار و بی جان در روند زیست محکوم به مردن است و یا به قول هدایت تنها مرگ است که راست می گوید. آموزه ای که به ما می آموزد از یک سو مبارز، فداکار و آزادی خواه باشیم و از دیگر سو یادآور می شود که فروتن، انسان دوست و مدارا-گر باشیم و از جفاء در حق دیگران گریز پیشه کنیم.

الحق عدالت خواهان در تاریخ جایگاه بسی ارزنده و حتی فراتاریخی دارند، یا به کلام دیگر تا زمانی که تاریخ است آنها در قلب تاریخ زنده و جاویدان اند. و به همین سان یاری، با آنکه یاری در زادگاه اش غریب، بی کس و شهید فراموش شده است، با آنکه پیکرخم آلود دارد و در رعد و برق معمامله اطرافیان دیروزی وجه المعامله قرار گرفته است، با آنکه یاری هنوز هم مهر تکفیر بر جبین دارد و باآنکه یاری در تنها ترین تنهایش بی یار و بی مزار است، جایگاهی بسی عظیم و یادی بسی زنده در تاریخ آب و خاکش و در قعر استخوان هندوکش دارد.

یادآوری:

1- اطلاعات فوق را یکی از نزدیکان فکری-خانوادگی یاری در دست رس نگارنده قرار داده است.