«چله» چیست؟

وقتی زمستان فرا می رسد مردم از چله حرف می زنند؛ شاید شنیده باشید که می گویند چله کلان و چله کوچک. این گونه حسابات در روستاها بیشتر رایج است. چله در واقع همان شب آخر پاییز و اول زمستان است که آن را شب یلدا نیز می گویند. شب یلدا درازترین شب سال است که طول شب نزدیک به 14 ساعت می رسد. درقدیم در میان آریایی ها از این شب تجلیل می شده اما اکنون در ایران این شب را جشن می گیرد ولی در افغانستان کم رنگ دیده می شود.

اما در میان جوامع هزاره همین شب (شب یلدا) بنام شب چله یاد می شود. واژۀ یلدا در میان هزاره های روستا نشین شاید بیگانه به نظر برسد اما «چله» را خوب می شناسند واز این شب به عنوان مادرشب ها استقبال می شود. این بحث از این جهت قابل اهمیت است که موقعیت جغرافیایی مردم هزاره بیشتر در کوهپایه ها و مناطق سرد سیر است و شب چله در واقع آغاز زمستان و برف ریزی محسوب می شود و در قدیم مردم آمادگی های لازم خویش را برای مبارزه با زمستان از همین شب می گرفته است. تجربه ها نشان داده که حسابات نجومی مردم روستا نشین تا حدی زیاد دقیق و حساب شده است. حسابات نجومی مثل چله و توغل چنان میان مردم روستایی هزاره ها عمومیت و اهمیت دارد که بخشی از فولکلور آن مردم را تشکیل می دهد. این بحث نیز از زاویه ی فولکلوریک آن بیشتر مطرح گردیده است.
چله در زمستان این گونه تقسیمات شده است: چهل روز اول زمستان را بنام چله بزرگ، بیست روز دوم زمستان را بنام چله کوچک یاد می کنند که مجموعا دوماه می شود؛ روز ختم چله کوچک را بنام «شصت و شکست» یاد می کنند. به اعتقاد مردم آغاز ماه حوت صفحه تازۀ در زمستان ورق می خورد تفت زمین بالا می زند و یخبندان ها از بین می رود. بعضی ها به این عقیده اند که در سالهای قدیم وضعیت جغرافیایی در زمستان طولانی و سرد بوده در واقع مردم زمستان را به دو چهل تقسیم کرده که مجموعا زمستان به هشتاد روز تقسیم شده بوده، یعنی از اول جدی الی بیست حوت. از آنجایی که بعد ها آب و هوا تغییر کرده، چله دوم به شکل شب و روز حساب می شود که بیست شب و بیست روز را حساب می کنند وآن را چله کوچک می گویند. اما چله کلان همان چهل شبانه روز تکمیل است. چله کوچک در ماه وسطی زمستان است از نظر مردم سردترین فصل سال است. به باور مردم عامه چله کوچک قهرزمستان است که به دلیل به پایان رسیدن عمر شان آخرین قدرت خود را به نمایش می گذارد و سپس شکست می خورد که همان «شصت و شکست» را نشان می دهد. شب های چله را در روستاها معمولا مردم در یک خانه گرم که بنام « تَوخانه» یا «تب خانه» یاد می شود دورهم جمع می شوند و به قصه خوانی و افسانه گویی می پردازند.
در خصوص چله قصه ی عامیانه ی وجود دارد که چله كوچك موقع آمدن به چله بزرگ می گوید : « توهیچ كاری نكردی؛ من كودكان را در گهواره، دست زنان را در كوزه آب و پای مردان را بر روی زمین منجمد خواهم كرد ، چله بزرگ هم به او می گوید عمرت كوتاه وپشت سرت بهار است».

ارتباط توغل با چله:

شب چله (یلدا) که فردایش اولین روز زمستان است، مصادف با پنج توغل می باشد. در حسابات نجومی مردم هزاره "توغل" همان تحول طبیعت است که باعث بارندگی و برف می شود. این یکی از حسابات مهم نجومی در میان مردم محسوب می شود. خصوصا ریش سفیدان به این حساب بیشتر اعتقاد دارند. در حساب نجومی هزارگی توغل یک در میان از هفت الی یک (به شکل معکوس) شمرده می شود یعنی تنها اعداد تاق شمار می شود که هفت توغل در اول قوس، پنج توغل اول جدی، سه توغل اول دلو(آغاز چله کوچک) و یک توغل در ماه حوت می باشد. مردم توغل را به معنای سرکش، بی رحم و تند میشناسند. واژه ی توغل به معنای قهر و دوری می باشد. مردم عامه باور مند اند که دو ستارۀ آسمان که یکی آنها بنام «میچید» یاد می شود از ستاره ی جفت خود (قمر) قهر می کند و دور می شود و این دوری باعث به وجود آمدن «توغل» می شود که در نتیجه برف و بارش را در پی دارد. توغل از پنج الی هفت روز را دربرمی گیرد که مشهور آن شش روز است و آن شش روز توغل را اینگونه حساب می کنند: توغل، بغل، جوره، قمر، میرنه (میرانَد) میگذره. این نام گزاری ها در مطابقت با حرکات همان ستارۀ «مچید» صورت گرفته است. در این شش روز توغل احتمال برف و بارش و باد و سردی زیاد است. در قدیم مردم در هفت روز توغل مسافرت نمی کرده و هرکس خانه نشستن را ترجیح می داده و حتا به باور مردم عامه سفر در توغل شگون بد داشته است.

یکی از قصه های فولکلوریک که میان مردم در مورد سردی توغل وجود دارد این گونه است: «می گویند که پیش از ماه یک توغل شغال با روباه به دوزدی رفتند و هردو یک کوزه روغن دُزدیدند و بعد تقسیم می کنند، شغال این تقسیمی خود را در ماه یک توغل نوش جان می کند. اما روباه که زیاد هوشیار بوده روغن را نگهداشته زمانی که پنج توغل فرا می رسد نصف آن روغن را می خورد و نصف دیگرش را برای ماه سه توغل نگه میدارد. زمانی که سه توغل فرا می رسد روباه در لانه اش پنهان می شود تا هفت روز از آن روغن استفاده می کند و همین باعث می شود که زمستان را به خوبی سپری کنند. اما شغال که تقسیمی خود را در یک توغل خورده بود زمستان از شدت سرما و برف میمیرد.» این قصه که ساخته و پرداخته ی خود مردم روستایی است، جنبه اندرز گونه نیز دارد که شاید پیام شان به مردم این بوده که باید مواد مهم غذایی شان را برای زمستان ذخیره کنند. همچنین دیده می شود که اکثر مردم روستا نشین، دهن کندوی آرد را در صبح چله باز می کنند و گوسفندهای «لاندی» شان را چند روز پیش از چله می کشند و از شروع الی ختم چله از آن استفاده می می کنند.این رواج تقریبا میان همه مناطق هزاره نشین عمومیت دارد.

اول حوت که پایان چله و «یک توغل» است، به عقیده ی مردم مرگ توغل فرا می رسد و آخرین نفس های شان را می کشد، که در یک توغل غالبا بارندگی با بادهای تند همراه است. از آنجاییکه مناطق هزاره نشین صعب العبور و برف ریز است، مردم آن مناطق پس از گذشت یک توغل نفس راحت می کشند و مطمئین می شوند که دیگر خود شان و حیوانات شان از سرما و گرسنگی نخواهند مرد.

پس از یک توغل دهاقین به دلیلی موجودیت برف های سنگین روی زمین های زراعتی شان، زمین های شان را خاک و خاکستر می پاشند تا زودتر برف ها آب شود. تلاش بر این است که در نوروز که اول سال جدید است زمین های زراعتی عاری از برف باشد تا هوای تازه بخورد.

در اخیراین هم یک دوبیتی که ازیک وبلاگ گرفته شده است و مصداق خوشی مردم از گذر توغل است:

رای بـولو کو بغـلومل شـی خــــوبه
ماه و میچید ده یک توغل شی خـوبه
ماه و میچید ده یک توغل چی باشــه
قد یار جان شیفت بغــل شــی خـوبـه