د افغانستان تاريخي نومونه او د افغان د كلمي لرغونتوب
زمان خواندن: (تعداد واژه ها: )
LatentStyleCount="267">
د
افغانستان تاريخي نومونه او د افغان د كلمي لرغونتوب
د انسان تاريخ په دوو
برخو ويشل کيږي.
لومړۍ قبل التاريخ
دوره: چي د انسان د
پيدايش نه شروع کيږي تر ٣٣٠٠ ق م پورې يعني د خط تر ايجاد پوري انسان په دې دوره كي په ډیر ساده ګی او طبعی
توګه ژوند کاوه.
دوهم تاريخي دوره: د ٣٣٠٠ ق م يعنې د خط
د ايجاد نه چي د دجلې او فرات تر منځ ايجادېږي ، تر ننه پورې دوام کوي چي په دې
دوره کي د انسان ژوند د مختلفو مرحلو نه تېرېږي او ننني پړاؤ ته رارسېږي.
د افغانستان مختلف نومونه
په نړۍ کي د ډېرو
ملتونو او انساني ټولنو نومونو تغير کړى چي افغانستان هم په دغه هېوادونو کي راځي.
دا هېواد يو وخت
د آريانا، کله بيا د کابل او کابلستان او يا کافو په نامه او کله هم د خرسان او په
پاى کي د افغانستان په نامه ياد سوى دى.
آريانا:
د افغانستان لومړۍ نوم
آريانا دى. مشهور مؤرخ ويلسن H.H.Wilson ليکي چي په پخوانيو
وختونو کي افغانستان د هغه ځمکو څخه عبارت ؤ چي د هند او فارس تر منځ پرته وه،
پخوانيو يونانيانو ورته اريانا Ariana په پخواني
فارس کي وته ايريا Airya يا ايريانا Airyana په
سانسکرت کي ورته اريا Ariya يا Varsha او
په زند کي د ارياويجو Eriveejo په نامه ياد سوى. دا
کلمه او د اريا Arya
کلمه د سانسکرت نه اخيستل سوې.
د اريا معنا:
اريا د لوړ، د قدر وړ
او ښاغلي په معنا راغلې او اريانا د لوړو خلکو ځاى و. يونانيانو يوازې دسکندر او
يا د هغه نه لږ وروسته دا کلمه افغانستان ته استعمال کړې.
د اريانان قدامت:
د اريانا نوم د ١٠٠٠کال
قبل الميلاد نه تر ٥٠٠ ميلادي پورې استعماليده.
د اريايانو د ژوند شرايط:
د اريايانو ژوند په
زراعت ولاړ ؤ، پرمختللي خلک وو. کلاګانو يې برجونه درلودل او په برجونو بيراغونه
رپيدل چي د دوى د دبدبې نماينده ګي يې کوله.
د اريانا پراخوالى:
باختر، اريا، طوس،
نيشاپور، کرمان، قندهار، بلوچستان، پکتيا، خوست، سند، کابل او پيښور په کي شامل
وو.
کابل،کافو اوکابلستان:
د کابل نوم:
کابل د کافو او
کابلستان په نامه هم ياد سوى. يوناني ليکوالو د کوفي Kophi يا
کوفس Khoapes او
کوا Koa په نامه ثبت کړى.
فارسيانو او ارستو د د Khoaspes په نامه ليکلى.
چينايي زيارت کونکي هيون تسانګ د Kaofa په نامه ثبت
کړى. د کابل نوم لومړۍ د کابل درياب ته استعماليدو وروسته د کابل او کابلستان په
نامه د څو قبل الميلاد او څو ميلادي پيړيو کي په غرب کي د باميانو او قندهار نه
نيولې په جنوب کي د بولان تر کوتله وسعت پيدا کړ.
ويل کيږي د کابل نوم د Yuchi
ياتخاري د پنځه قبيلو نه د يوې قبيلې نوم دى ، کله چي په ٣ قبل الميلاد پيړۍ کي
هغوی کابل ونيو، نو دا نوم يې پرې کيښود.
يوناني ليکوالو د Artospana
يعنې لوړ محل په نامه ياد کړى چي په سانسکرت کي ورته Urddastana کلمه
استعمال سوې چي عينې معنا لري.
په ٢ ميلادي پيړۍ کي
بطليموس د Kabura
په نامه د پاراپاميزاديانو Parapamisdae په نامه ياد کړ.
په کابل کي مشهور حکومتونه:
په کابل کي مشهور
حکومتونه د کابل شاهانو او کوشانيانو حکومتونه دي. په ٧ ميلادي پېړۍ کي اوپيان د کاپيسا
مرکز سو، کابل ترک اهل سو، کله چي اوپيان د چنګيزيانوپه لاس وران سودیر شهرت یی
پیدا کړ، کابل ترک وهل سوبېرته مرکز وټاکل سو، کله چي په ١٧٧٧ م کال کی کابل د
درانیومرکز وټاکل سو، د امپراطورۍ مرکز سو.
خرسان:
معنی یی : خراسان د لمر
ختلو په معنا دى. د دويمې عيسوي پيړۍ نه دا نوم شروع کيږي، په پنځمې پيړۍ کي ډېر
شهرت پيدا کوي.
په خاص مفهوم: د افغانستان دوه درې
شمال غربي ولايتونه په کي شامل وو.
په عام
مفهوم: ټوله اريانا يا ټول
طبيعي افغانستان د نيشاپور نه تر هنداو د مروې او بخارا نه نیولی د بلوچستان
ترپايه د هند تر بحره . په خاص سرد لښکر کی مفهوم اوس هم د پخواني خراسان دوه شمال
غربي ولايتونه(طوس او نيشاپور) د خراسان په نامه ياديږي.
الفنستن د
افغانستان په حکومت کي د انګليس نماينده په ١٨٠٩ کال کي ليکي. يوازېنی نوم چي د
هغه هېواد (افغانستان) اوسيدونکو د ټول هېواد له پاره استعمالولو خراسان ؤ چي بيا
د ١٨ پيړۍ په نيمايي کي د افغانستان کلمې د خراسان ځاى ونيو.
افغانستان:
موقعيت يې: اکثره مؤرخين په دې عقيده دي چي په پخوانيو وختونو کي افغانستان هغه
سيمې ته ويل کيدل چي د هلمند او سند د درياب ترمنځ پرته وه، په خاصه توګه د سليمان
د غرو سيمه د افغانستان په نامه ياديده، لکه څنګه چي خراسان لومړۍ د وړوکي ساحې
نوم ؤ بيا لويږي ټوله اريانا احتوا کوي، افغانستان هم اول وړوکي منطقه وه چي بيا د
ټول اريانا او خراسان ځاى نيسي.
تاريخچه يې:
ځينې فکر کوي چي
د افغانستان نوم ځوان دى او د احمدشاه بابا د وخت نه شروع کيږي، خو داسې نه ده،
اوږده سابقه لري.
ښاغلي
غبار ليکي: چي د ميلاد په لومړيو پيړيو کي د (کوشانيانو) په وخت کي پښتانه د
بودايي مذهب خواته واوښتل او د جنوب په لورېر يې حرکت شروع کړو چي د نوي
مذهب د متحدينو سره يوځاى شي نو پخواني متحدينو يې چي زردشتيان وو يعنې اشکانيانو
او ساسانيانو د( اوغان) په نامه ياد کړل.
همدارنګه غبار ليک: د
عتيق معروف په قول ليکي چي د افغان په کلمه په ٦ پيړۍ کي هغه چا ته استعمال سوې چي
د سليمان په غرو کي اوسيدل.
ښاغلى کاکړ صيب
ليکي: د افغان کلمه د سانسکرت د Asva- Ghana د دوو کلمو نه
مشتقه ده چي لومړۍ د اسپ او دويم د سوار کونکي په معنا ده يعنې اسپ سواران.
ښاغلى حبيبي ليکي
چي د ساساني پاچا لومړۍ شاهيور په کتيبه کي چي په ٢٦٠ ميلادي او ٢٧٣ ميلادي کلونو کي
په پارسي او يوناني ژبې ليکل سوي په هغې کي ګونديفرا ابګان کلمه شته چي مؤرخين دغه
ابګان همدغه د نن ورځې افغان بولي. ويل کيږي د دريم شاهپور په(٣٠٩-٣٧٩) په لقب کي
هم د اپه ګان کله لېدل کيږي.
دهندي منجم بريهت سميت Brihat Samhita
په نامه ياديږي(٥٠٥-٥٨٧) چي د شپږمې په اوايلو کي د ورانهاميرا Varanhamira
له خوا ليکل سوې د اواګانه Avagana ذکر دوه ځلې کړى چي
مؤرخين دغه د اواګانه کلمه همدا د نن ورځې افغان بولي.
چينايي
زيارت کونکى هيون تسنګ په ٦٤٤ م کال کي د سليمان د غرو اوسيدونکو ته د اپوکين O Po kin
کلمه استعمال کړې يا فه سين Fa Hain
دغه لفظ په ٤٠٠ م پيړۍ کي لوهې(اوه) په نامه ياد کړى.
په اسلامي
دوره کي په حدود العالم کي چي په ٩٨٢ م کي ليکل سوى د افغان ذکر په همدغه ننني شکل
په کي سوى.
ښاغلى حبيب الله تږى دهرات دتاريخ نامې(٧١٨-٧٢١) په حواله چي سيفى هروي
ليکلې، ليکي: چي داسې ښکاري چي په ١٤ ميلادي پيړۍ کي د افغانستان غير پښتانه خلکو
ته هم د افغان کلمه استعماليده.
د افغانستان واکدار ملک
شاهنشاه په قول ليکي: افغانان سخت بې پروا، غله، خوني، فتنه انګيز او ميړني خلک دي
په تېره بيا دا کردان چي څما په خدمت کي دی چی هر یو یی د رستم داستان او سام
نريمان سره ډغرې وهي او راپرزوي....
د
سلطان محمود په وخت کي په تاريخ يمني کي تاريخ الهند قانون المسعودي التفهيم (٤٤٠
ه) په نورو ډيرو اثارو کي د افغان او افغانيه ذکر چي د افغانستان په شرقي ولايتونو
کي ميشته وو چي ددې وروسته په ډيرو دري او پښتو اثارو کي د افغان او افغانيه ذکر سوى.
ښاغلى تږى ليکلي چي د
١٩ پيړۍ د اوايلو نه را په دې خوا اکثره غربي ليکوالو او مستشرقينو د افغان کلمه
په خاص او عام معنا استعمال کړې په خاص معنا د پښتون سره مترادفه بللې او په عام
مفهوم يې په مکرر او متواتر ډول د افغانستان د اتباعو په معنا استعمال کړې.
افغانستان:
لکه څنګه چي
خلک فکر کوي د افغانستان نوم دومره ځوان نه دى. لومړي ځل د هرات په
تاريخ(١٣١٨-١٣٢) د افغانستان ذکر سوى. په ١٦ مه پيړۍ کي د زمچي اسفزاري او
ملفوظات تيموري کي هم د افغانستان ذکر سوى. د بابر شاه په ليکنو کي هم د افغانستان
ذکر سوى، خو په دې ټولو ليکنو کي افغانستان د هلمند د سيند ترمنځ سيمې ته استعمال سوى
دى، خو د احمدشاه بابا په وخت کي افغانستان د ټولې اريانا او خراسان ځاى ونيو. نو
د تاريخي سندونو له مخې افغانستان تقريبا ٧٠٠ کاله د احمدشاه بابا نه وړاندې هم
موجود ؤ خو ساحه کله لوى ، کله وړه سوې لکه څنګه چي خراسان اول د محدودې ساحې نوم
ؤ بيا د ټول اريانا ځاى ونيو، همداسې افغانستان اول د محدودې ساحې نوم ؤ چي بيا د
ټولې اريانا او خراسان ځاى نيسي او احمدشاه بابا د ١٨ پيړۍ په اخير نيمايي کي ددې
هېواد نوم رسما افغانستان کيښود.
پراخوالى:
د انګليسي مؤرخ استورات
الفنتستن په قول چي د افغاني امپراطورۍ سرحدات چي يو وخت تر ١٦ درجو طول البلد
پورې پراخوالى درلود په دقيقه توګه ټاکل مشکل کار دى خو په شرق کي د سرهند نه
نيولې چي د ډهلي په ١٥٠ ميلۍ کي پروت دى په غرب کي تر مشهده پورې چي حزر درياب نه
په همدې فاصله کي پروت دى او پلنوالى يې د امو د درياب نه نيولې په جنوب کي د فارس
تر خليج پورې رسيدو
د افغاني امپراطورۍ
سقوط:
د احمدشاه
بابا ده لوى امپراطوري د ١٨٠٣ کال نه را په دې خوا وار په وار د احمدشاه بابا د لمسيانو
او بيا د محمدزيو وروڼو د خپل منځي اختلافاتو په وجه وړه سوې.
د افغانستان د
امپراطورۍ د تدريجي زوال شروع:
د افغانستان
شمال غربي ولايت خراسان د شامحمود ابدالي په وخت کي د ايران د قاجاري دولت په لاس کي
ولويد. د اټک کلا په ١٨١٢ م د ملتان ولايت په ١٨١٨ او د کشمير ولايت په ١٨١٩
م کي د پنجاب سکانو ونيو. ډيره غازي خان او ډيره اسماعيل خان په ١٨٢١ او
پيښور په ١٨٢٢ نه تر ١٨٧٦ انګليس ونيو او مروه په ١٨٨٤ م تزاري روسې ونيوه. د
فوشنج تر کوژکه ، کورمه او لنډې کوتل د ١٨٧٨ کال کي د ګندمک د تړون په وسيله د
افغانستان نه جلا سوې.
سوات، باجوړ، وزير، مسعود، داوړ، چاغۍ او د چمن سيمې د ١٩٩٣ کال کي د ډيورنډ د
کرښې په وسيله د افغانستان نه جلا سوې. پنجده په ١٨٨٥ م کال کي د تزاري روسې په
لاس کي ولويده او سيستان په ١٨٧٢ م کي د انګليسي هيئت په حکم ايران ته پريښودل سو.
په دی ترتيب د احمدشاه بابا لويه امپراطوري د سدوزيو او محمد زيو مشرانو د کورنيو
جګړو اومخالفتونو په وجه له منځه ولاړه.
د
موجوده افغانستان پراخوالى: اوسنې افغانستان ٦٥٠ زره کيلو متره مربع دى . د
افغانستان شمال پوله ١٨٨٨ کيلو متره اوږده ده ، ختيځ او جنوب سرحد پاکستان سره
٢٠٠٠ کيلو متره دى، د چين سره زموږ شريکه پوله ٨٥ کيلومتره دى او د ايران سره زموږ
ګډ سرحد ( ) کيلومتره دى
د تاريخ او جغرافيې اثر
د يو هېواد په جوړښت کي:
ښاغلى
حبيبي صاحب ليکي چي د افغانستان په وجود او افغاني ملت په تشکيل کي علاوه پر
سياسي، اجتماعي او اقتصادي عواملو د تاريخ او جغرافيې اثر هم ډير مهم دى.
همدارنګه
ښاغلى حبيبي صاحب زياتوي چي په افغانستان کي د اسلام نه وړاندې هم قوي دولتونه وو
او د اسلام نه وروسته هم قوي دولتونه منځ ته راغلل.
ښاغلى حبيبي وايې چي د مغلو د سقوط نه وروسته د طاهريانو، سامانيانو، غزنويانو او
غوريانو د اقتدار او سياسي تشکيلاتو باقي مانده ولې بيا راژوندى سوې او د
افغانستان اوسنى دولت يې د تاريخ د قديم جريان په حکم وزيږاوه چي د څو زرونو کلونو
يو تاريخي واقعيت بيا راژوندى سو.
ښاغلى حبيب الله رفيع د
افغانستان پيژندنې کتاب په سريزه کي د ملي تاريخ په هکله ليکي: " د کوم ملت
ځوانان چي د خپل تاريخ نه بې خبره وي، هغوى د خپل ملي هويت نه بې خبره وي او څوک چي
د خپل ملي هويت نه بې خبره وي، هغوى خپلې ملي ګټې نه شي پېژندلى او خپل ملي مرام
ته نه شي رسيدلى"
همدارنګه د نړۍ ډير
مؤرخين اوجغرفيه ليکونکي د ملت او مليت په جوړولو کي د تاريخ او جغرافيې نقش ډير
مهم بولي نو څنګه چي د افغان او افغانستان کلمې چي زموږ د ملې تاريخ يوه برخه او
زموږ ملي هويت تشکيلوي بايد ولولو او ځان پرې پوى کړو.
له ديدنونو نه په مننه
آنلاین : http://hask.blogfa.com/post-352.aspx
