تاملی بر نقد «نگاه انتقادی به رساله‌ی واژه‌های وامی - عربی شاهنامه»

از این کنایه گویی ها و ترفندها در این مقاله زیاد است که ماهیت مقاله از نقد به هجو شباهت پیدا کرده است. ناقد، توصیه اش را فراموش می کند و نوشته را غرق در ابهام گویی، کنایه گویی و اتهام بستن و توهین، می کند!. «جناب آقای یسنا، ... و ضمن آن که نسخه یی از آن را به بنده ی عاجز لطف فرمودند از من ناقابل خواهش کردند که اگر نظری پیرامون آن داشته باشید، بنویسید.

زیاد خواهش کردم که من مجموعه ی یاداشت هایم را خدمت شما تقدیم می کنم اما نپذیرفتند و گفتند باید بنویسید ...» این چنین نوشتن، بیانگر بزرگ نمایی و بزرگ منشی است. در حالی که آنچه را ناقد محترم گفته و ادعا کرده، درست نیست. من جناب اشراقی را در محفل بزرگداشت بیدل (که دانشجویان برگزار کرده بود) دیدم و به ایشان یادآور شدم که کتاب (برای همه استادان گذاشته بودم) را خدمتی شما به دیپارتمنت گذاشته ام، به شما رسید؟ ایشان گفت: «من در مورد کتاب، بسیار ملاحظه دارم. به دفتر بیا تا با هم صحبت کنیم.» به هر صورت، در حضور دانشجویان، گپ های با هم گفتیم و سخن اندک به درازا کشید، بنابراین من به جناب اشراقی گفتم بهتر است بنویسید چون من به نقد شفاهی، ارج نمی گذارم. بهتر است، برای تکمیل شدن، یک اثر نقد شود، آن هم مکتوب. همین!.

با خواندن این شش پاراگراف، وادار شدم تا چند پیشنهاد را در باره نقد و تحقیق، بنویسم و بعد به ادعاهای ناقد بپردازم:

1- نقد، بهتر است همیشه کمال گرا باشد. یعنی، کمال اثر بیان شود؛ حتا خیلی ناچیز باشد. بعد نقد، تکمیل کننده اثر باشد. اگر در یک نقد جنبه کمال گرایی، در نظر نباشد، نقد، فاقد ارزش علمی و اجتماعی می شود. در یک نقد نباید جنبه شخصی را در نظر گرفت. زیرا در صورت در نظر گرفتن جنبه شخصی، ماهیت نقد نابود می شود و نقد ماهیت هجو را به خود می گیرد. هجو، شامل حسادت ناقد و مسایل شخصی هجو شونده می شود که جز جنبه شخصی، هیچ سود اجتماعی و علمی ندارد.

زبان نقد، آن هم نقد علمی، بی پهلو و روشن باشد. «... همچون ملا نصرالدین مرحوم که گفته بود: آنها مرا قانع می ساختند مگر من قناعت نمی کردم!» با چنین نقل قول ها، به آدم این تصور دست می دهد که کسی دارد ظرافت گویی می کند و مطایبه می نویسد!. ناقد، نباید به یک متن با حسادت و عیب نگرانه برخورد کند. در نقد، آنچه که نیست؛ عیب گرایی است.

بهتر بود که ناقد، در این نقد به جای شش پاراگراف کنایه گویی، اندکی به ارزش اثر مورد نقد می پرداخت تا به خواننده یک ذهنیت از اثر می بخشید. چرا ناقد، هیچ ارزش کار را مهم ندانسته است. کسی که از بین دوصد هزار واژه، هفت صد و شست و نه واژه (البته بی واژه های هزار بیت دقیقی) را، بیرون می آورد. تقریبا از شست هزار بیت، هفت صد و شست و نه بیت را با عنوان داستان و شماره صحفه و شماره سطر در داستان بیرون می آورد؛ کاری ساده است! قابل یادآوری نیست! من به ناقد پیشنهاد می کنم: با استفاده از همین نشانی، در چند ماه، خواهد توانست این بیت ها و واژه ها را در متن شاهنامه، تطبیق کند؟

پس تحقیق، به شکیبایی و حوصله نیازمند است. ممکن است ما افغان ها به اندازه همسایه های خود دانش داشته باشیم اما آنچه راکه نداریم؛ صبر وشکیبایی، در تحقیق است.

2- علمی بودن یک تحقیق، بستگی به مساله تحقیق دارد. یعنی آنچه را که یک شخص به عنوان تحقیق به آن پرداخته است، آیا در عرصه علوم یا علم مورد نظر(شاهنامه پژوهی) یک مساله است یانه! اگر مساله است! در این رابطه کاری شده یا نشده و کاری که یک محقق انجام داده چقدر دست اول است! متاسفانه جناب ناقد، ارزش علمی اثر را به کلی منکر شده است برای این که این تحقیق روی شاهنامه ای صورت گرفته که چاپ «سازمان چاپ و انتشارات جاویدان» است! اما بی آن که عیبی این چاپ را ذکر کند یا شناختی از این چاپ داشته باشد این چاپ شاهنامه را هم به هیچ گرفته و اصلا شاهنامه قبول نکرده است.

اگر این چاپ شاهنامه را شاهنامه قبول می کرد، چند فیصدی به این تحقیق، ارزش علمی قایل می شد. تمام این تحقیق را برای این فاقد ارزش دانسته که از روی این چاپ کار شده است: «یکی از مسله های که کار آقای یسنا را از لحاظ علمی سخت زیر سوال می برد و حتا ارزش بسیار کم آن را هم به چالش مواجه می سازد، شاهنامه یی ست که بدان استناد کرده اند.»!

اگر ناقد از این چاپ شناختی می داشت به عیب آن چرا نپرداخت یا فقط از همین نام بدش می آمده! علمی بودن یک تحقیق، نخست: پاسخ به یک مساله است و دوم مرجع تحقیق که دست چندم است. ناقد بی آن که به این دو مساله مهم (پاسخ به یک مساله و دست چندم بودن تحقیق) توجه کند اعلان می کند که اثر ارزش علمی ندارد! در حالی که این اثر پاسخ به این مساله است که همیشه برای شاهنامه پژوه هان سوال بوده که در شاهنامه چند واژه عربی وجود داشته باشد؟ و دیگر این که این تحقیق دست اول و با استفاده از خود شاهنامه، صورت گرفته و هر واژه به متن شاهنامه به طور بسیار دقیق، ارجاع داده شده است.

هر تحقیق کاستی های دارد یا نیمه است که کسی دیگری از راه می رسد آن را تمام می کند یا کمبودی های دارد که یک ناقد به آن می پردازد و به آن کمال می بخشد. ای کاش، ناقد این واژه ها و بیت ها را به متن شاهنامه تطبیق می کرد و بعد می نوشت که این واژه و بیت ها در شاهنامه نیست یا در این چاپ شاهنامه است و در آن چاپ شاهنامه نیست و به این تعداد واژه وامی مانده است، و این تعداد هم وامی نیست. اما ناقد، بی هیچ معیاری برای علمی بودن یک تحقیق که در ذهن داشته باشد، اثر را فاقد علمی دانسته و بی هیچ کاری که برای کمال این اثر انجام بدهد، به ادعای مشکوک برای شمردن عیب این اثر بسنده کرده است.

3- علمی بودن یک تحقیق و یک نقد به این امر نیز ارتباط می گیرد که محقق یا ناقد، فاقد یک باور ایدیولوژیک باشد. این تحقیق که انجام یافته، در آن عرب گرای و فارسی گرایی، حاکم نیست. فقط پاسخ به یک مساله در نظر بوده است. اما ناقد محترم با یک دید ایدلوژیک می خواهد همه واژ ها را به فارسی نسبت بدهد یا می خواهد بگوید: یک وقتی، همه این واژه ها فارسی بوده است! واژه های: کرباس، مرغ، سنبل، دین، کاس، کاسه و ... .

4- یک نقد بهتر است از هرگونه چند پهلو گویی، خاطره نویسی و پرداختن به جنبه های شخصی مبرا باشد. می شود در یک نقد به نام مولف هیچ نپرداخت، زیرا با چاپ اثر دانسته می شود که مولف کتاب کیست. در نقد بایسته نیست به ادعاهای مشکوک استناد کرد، آن هم به ریشه شناسی ای که نه خود آدم به آن تسلط داشته باشد و نه دیگران تا هنوز این مورد مشکوک را تثبت کرده باشند. به طور نمونه استناد ناقد به فارسی بودن واژه «عشق». و با یک ریشه شناسی عامیانه ارتباط دادن آن را به واژه «اشک». اشک، اسم خاص سر سلسه شاهان اشکانی کجا و واژه عشق، به عنوان یک کلمه ای که به شیفتگی روان آدمی می پردازد، کجا! این ریشه شناسی، شبیه ریشه شناسی افلاتونی (عامیانه) است.

5- در یک نقد، تا کدام اندازه منفی باید نگریست و نقد چه ارتباطی به منفی گرایی ما دارد. تاکید من بر این است؛ بایسته نیست در نقد منفی گرا بود. آیا لازم است که، کسی بیاید بی در نظرگیری هیچ سنجش سودمندی، بپردازد، به عیب گیری کار (چاپ دو کتاب جناب اشراقی)، و بگوید: این دو اثر را، پیش از اشراقی، تعدادی از استادان، جزوه درسی ساخته بودند و درس داده بودند و بارها و بارها این حرف هایی که در این دو کتاب است، تکرار و تکرار شده است؛ تا این که نوبت به اشراقی رسیده و ایشان این حرف ها را تکرار کرده و با تکرار، این حرف ها ملکه ی ذهن شان شده و با این ملکه شدن در ذهن شان، به خود باوری رسیده و انگاشته که این حرف ها؛ حرف های است که من (اشراقی) می زنم! پس چه بهتر که چاپ شود. صدها کتاب در این رابطه نوشته شده است و این کتاب ها به هیچ صورت نمی تواند منبع شود.

بهتر است به جای این کتاب ها، آثار شمیسا و شیوه املای را خواند، که ایرانی ها نوشته است. هرگز، نباید چنین گفت. اگر چنین گفته شود این سخن ارتباط می گیرد به دید منفی ناقد. بهتر است سودمندی این دو کتاب را در نظر گرفت. در صورتی که با یک دید سودمند و مثبت به یک کتاب نگاه کنیم خیلی سودمندی در یک کتاب پیدا می توانیم. به طور نمونه: جناب اشراقی با چاپ این دو کتاب، به فرهنگ و ادبیات مکتوب کشور خدمت کرده است. بزرگ شوی فرهنگ ارتباط می گیرد به کتابت و چاپ آثار و نوشته ها. نظرهای قاطع وعلمی را به عنوان یک کتاب تدوین کرده است، که نه تنها دانشجویان بلکه همگان می توانند از این کتاب ها استفاده کند و کار بزرگ این که، با چاپ دو اثر، اشراقی توانسته است، افغانستان را صاحب ملکیت فرهنگی بسازد زیرا ملکیت فرهنگی فقط ارتباط می گیرد به چاپ و نشر یک اثر در یک کشور، و... .

با این چند بیش فرض، برای علمی بودن یک تحقیق و علمی بودن یک نقد، می پردازم به ادعاهای کسی که همه چیز را یک سره، عیب می بیند:

پاسخ به ادعاها * ناقد، در نقد اثر به ماهیت اثر هیچ توجه نکرده و یک سره به عرض ها پرداخته است. ادعا کرده است که این اثر طبقه بندی نشده است؛ بی آن که نگاهی داشته باشد به رساله به ویژه در مقاله «بحث واژه های وامی-عربی شاهنامه» که شیوه و روش کار، و طبقه بندی اثر به طور کامل در این مقاله ارایه شده است. تحقیق واژه طبق شیوه قاموسی و الفبایی کار شده است. واژه های وامی گشتاسپ نامه دقیقی جدا در یک عنوان گرفته شده و واژه های وامی شاهنامه فردوسی، جدا زیر یک عنوان کار شده است.

د ر صحفه شست و سه رساله، واژه های سریانی، ترکی، هندی، یونانی، فرانسوی، معرب از فارسی، و چینی، به طور مشخص، جدا از هم آورده شده و حساب شده که غیر از عربی چند وام واژه دیگر در شاهنامه است. که این رقم شامل بیست واژه می باشد.

* ناقد، ادعا کرده است که در این اثر هیچ پیش بینی ای برای تصحیح های بعدی شاهنامه در نظر گرفته نشده یا این تحقیق یک تحقیق تطبیقی نیست. از این روی از ارزش علمی این رساله کاسته شده است. من در این تحقیق، برای یک پیش بینی علمی تصحیح های بعدی شاهنامه این کار را در نظر گرفته ام که واژه های عربی ملحقات شاهنامه، هجو نامه، دیباچه شاهنامه، حتا بیت های ستایشی محمود را جدا حساب کرده ام و در ستون های مشخص ارایه کرده ام. البته آن واژه های را که در این بخش های شاهنامه آمد و در بدنه اصلی شاهنامه نیامده است. راجع شود به صحفه های شست و چهار تا شست و هشت رساله. این کار برای آن شده، اگر روزی اثبات شود که این ابیات از فردوسی نیست، مشخص شود که شاهنامه داری چند واژه وامی یا عربی است. اگر کسی پیدا شود و بیش تر از این ادعا کند که شاهنامه هیچ از فردوسی نیست، این مشکل ادعاگر است.

* ناقد، یکی از موارد غیر علمی دانستن رساله را در نیاوردن منبع دانسته است. بهتر بود می گفت، که منبع در این رساله به شیوه داده شده است که معمول نیست به ویژه در قسمت اول این رساله. من در قسمت اول این رساله به منبع دادن، آن هم به پاورقی ارجاعی اکتفا کرده ام. دیده شود به ذیل صحفه های ده، چهارده، شانزده، هفده و هژده. متاسفانه ناقد محترم از هرگونه و هر شیوه منبع دهی انکار کرده است. جای تعجب این جا است که ناقد در قسمت بدنه اصلی این رساله، هفت صد و شست و نه منبع دقیق را که به شاهنامه ارجاع داده شده است، هیچ ندیده یا نفهمیده و این منبع ها را انکار کرده است. چرا فکر نکرده که این رساله چگونه کار شده است!

هر بیت و هر واژه وامی چنین منبعی دارد: قلب: ع/124/ تاخت کردن منوچهر بر سپاه تور/24/11/ واژه: عرب/ تکرار/ عنوانی که واژه و بیت در آن آمده/ شماره صحفه عنوان/ شماره سطر بیت در عنوان/ بیت هم آمده: چپ و راست قلب و جناح سپاه چو بایست لشکر بیاراست شاه در حالی که این چنین منبع دهی و برای پالیدن واژه در متن شاهنامه، در صحفه شست و نه این رساله رهنمایی شده است. آوردن عنوان، در این منبع دهی برای چاپ متفاوت شاهنامه در نظر گرفته شده است. در صورتی که صحفه فرق کند، بتوان در هر چاپ این بیت و واژه را از عنوان آن پیدا کرد.

ادامه دارد...

ناقد محترم، هیچ این واژه ها را به متن شاهنامه ارجاع نداده و یک بار هم برای اعتبار نقد خودشان این زحمت را به خود راه نداده و یک سره ادعا کرده که این رساله فاقد منبع یا به گفته خودشان فاقد سرچشمه است. نمی دانم بیش تر از هفت صد و شست ونه سرچمه در شاهنامه، دیگر سرچشمه برای این رساله از کجا جست!. * ناقد، در باره شناخت علمی دانشواژه «مفرس» دچار یک اشتباه علمی شده اند. تعدادی از واژه های عربی را مفرس نامیده اند بی آن که توجه کرده باشند که مفرس یا معرب به چگونه واژه ها باید گفت!

معرب یا مفرس، برای واژه های گفته می شود که یک اهل زبان واژه اصیل خود را که در زبان دیگر طبق مخرج آوایی آن زبان، شیوه تلفظی اش تغییر یافته باشد، آن واژه را با همان شیوه تغییر یافته تلفظی اش از آن زبان بگیرد و با همان شیوه تلفظ کند. به طور نمونه واژه فندق و هودج معرب است. زیرا ما این واژه ها را با این شیوه تلفظ، از عربی گرفته ایم. پس در صورتی که عرب ها واژه های عربی ای را که وارد زبان فارسی شده است، با شیوه تلفظ فارسی آن بگیرد و وارد زبان عربی بسازد، در این صورت این واژه ها، مفرس است برای عرب زبان.

اگر این دید ناقد را جدی بگیریم در باره مفرس، پس تمام واژه های عربی مفرس است زیرا ما فارسی زبان ها در تلفظ این واژه ها طبق مخرج آوایی زبان خویش تصرف کرده ایم: «ص» و«ث» را «س»، «ظ» و«ض» و «ذ» را «ز»، «ح» و«ع» را «الف»، «ط» را «ت» تلفظ می کنیم. در این صورت این واژها مفرس شده نمی تواند. بسیاری از واژه های فارسی را عرب ها گرفته اند و ما که آن را به شیوه تلفظ عربی آن، از عرب نگرفته ایم، این واژه معرب نیست: بستان، میدان، استاد، دستور و... اگر میداین، دساتیر، الاستاد را بگیریم از عربی این نه معرب بلکه عربی است. زیرا این واژه از ما نیست. مفرس در صورتی می توانیم به یک واژه، بگوییم که عرب زبان واژه عربی اش را با شیوه تلفظ فارسی آن به وام بگیرد و شیوه اصیل این واژه را فراموش کند.

* ناقد، دلیل های را که برای شناخت واژه ها آورده است، دلیل های سست ریشه شناسی است. من در این تحقیق، معیار برای شناخت واژه ها نه ریشه شناسی بلکه شناخت قاموسی از واژه را معیار در نظر گرفته ام. زیرا اگر ما دنبال ریشه شناسی واژه های زبان باشیم، سرنوشت واژه های یک زبان به منباهای خیلی دور و حتا نا روشن پیش خواهد رفت. طوری که ناقد، واژه عشق را ریشه شناسی کرده است و در نهایت به یک ریشه شناسی عوامانه دست یافته است. * ناقد، تعدادی از واژه ها را آورده که یونانی است.

درست است که ریشه در یونانی دارد اما این واژه ها را عرب ها از یونانی به وام گرفته اند و بعد طبق قاعده زبان عرب، آنها را اشتقاق کرده اند و سپس ما از عرب ها این واژه ها را به وام گرفته ایم. بنابراین، من این واژه ها را آگاهانه بنا به دریافت زبان شناسی، در شمار واژه های عربی، آورده ام. واژه هایی را که فارسی زبان ها به طور مستقیم از زبان های لاتین و یونانی به وام گرفته، من آنها را در ستون مشخص جدا از وام واژه های عربی، گرفته ام. مثلا: کلید، کالبد و... . واژه های که ما از عرب گرفته ایم . ریشه در یونانی دارد این ها است، به نقل از فرهنگ معین: هندسه: (معر) مقدار، اندازه ... طلسم: (معر) عمل خارق عادت ... ج. طلسمات، طلاسم بطریق: (معر) قاید لشکریان روم... ج. بطاریقه، بطارق، بطاریق قندیل: (معر) چراغدان،... ج. قنادیل جاثلیق: (مع) مهتر ترسایان دفتر: (معر) عده اوراقی که هم پیوسته و در جلدی جای داده شده... ج. دفاتیر اثیر: (معر) کره آتش که بالای کره هوا است... ابلیس: (معر) شیطان... ج. ابلیس، ابالسه اسقف: (معر) درجه ای از درجات آیین مسیح... ج. اساقفه اطلس: (معر) ناحیه ای کره زمین... قلم: (معر) آلتی نیین یا چوبین ...

قانون: (معر) رسم، قاعده، روش، ... ج. قوانین... (نمی دانم اگر با واژه مقنه و تقنین رو به رو شویم، این دو واژه را عربی بدانیم یا بازهم این دو واژه را یونانی یا حتا اوستایی و سانسکریت قبول کنیم بنا به ریشه شناسی آقای اشراقی!) در فارسی، این واژه ها را با اشتقاق آن از عربی به وام گرفه ایم. یک یونانی زبان یا لاتینی زبان چه بداند که طلسمات چیست؟ آیا می شود این طلسمات را لاتین گرفت یا بهتر است که عربی دانست. چون این واژه را عرب ها ساخته اند. واژه های زبان ها را اگر ریشه شناسی کنیم، طبعا این واژه ها ریشه اش را به زبانی خواهد رساند، که آن زبان، غیر زبانی خواهد بود که این واژه، امروز متعلق به آن زبان است. بنابراین بهتر است، در تحقیق، اعتبار به این داد که هم اکنون، واژه مال کدام زبان است.

* ناقد، تعدادی از واژه ها را فارسی ناب دانسته و گفته است که در هیچ قاموسی این واژه ها عربی دانسته نشده است. من این واژه ها را به نقل از معین می آورم: مرغ: (ع) (مصدر) گیا تر چریدن. جای گرفتن در گیاه و غلتیدن آن... عجم: (ع) (ص) غیر عرب... عرش: (ع) تخت پادشاه، سریر... ج. عراش، عروش، عرشه. صندوق: (ع) (ا) جعبه بزرگ فلزی یا چوبی .ج. صنادیق ... ابلق: (ع) (ا) دو رنگ ... عروس: (ع) زنی که تازه زناشویی کرده، ج. عرایس ... ترجمان: (ع) (ص) مترجم،... غوطه (= عوته. ع. غوطه) (ا) فرو رفتن در آب، سر به آب فرو بردن. عناب: (ع) (ص) انگور فروش... عنبری: (ع .ف) (ص نسب) منسوب به عنبر... عشق: (ع) (مص ل.) به حد افراط دوست داشتن... عیار: (ع) (مص م) اندازه کرده (پیمانه) ... کاس: (ع) (ا) شام شراب، کاسه، پیاله؛ ج. کاسات.

کاسه: (ع) ظرفی چوبین، سفالین یا چینی گو که در آن چیزی خورند ... ای کاش آقای اشراقی به خود زحمت می داد و با یک ریشه شناسی علمی، یک قاموسی را تدوین می کرد که تمام واژه های زبان های دنیا را طبق این ریشه شناسی به اصل زبان برمی گشتاند. اگرچه تعدادی زیاد این زبان ها که واژه از نظر ریشه شناسی به آن زبان ارتباط می گیرد؛ مرده باشد. در این صورت نمی دانم اشراقی، این واژه مظلوم را مال زبان مرده می دانست یا مال زبان زنده ای که واژه در آن کاربرد دارد و مخصوص این زبان زنده است! شاید، معین اشتباه کرده باشد. اما دانش من، به هیچ صورت در واژه شناسی و شناخت واژه ها، به دکتر معین نمی رسد. نمی دانم دانش اشراقی صاحب، در این راستا، چقدر عمق دارد!

چند موردی از این واژه ها می تواند مشکوک باشد اما فارسی بودن آنها هم دقیق نیست: طبق، لعل، دین، مهر(تاپه)، کرباس (هندی است)، شبه، یاقوت، افغان (معین این واژه را عربی دانسته)، فغان، بنیاد. تعدادی از این واژه ها به طور مشترک، در عربی و فارسی کاربرد دارد. مثلا دین (ممکن است واژه دین، اوستایی یا سانسکریت باشد. اما این واژه، با ورد اسلام از عربی وارد زبان فارسی شده است. به این معنا که این واژه را عرب ها از فارسی زبان ها نگرفته، طوری که واژه های: بستان، میدان، استاد و دستور را از فارسی گرفته اند. احتمالا واژه دین را عرب ها از اوستایی، گرفته باشد). آیا می شود با این 10واژه مشکوک، ارزش این تحقیق را هیچ دانست!. تصور من این است که با نوشتن نمی شود از یک اثر دفاع کرد. اثر، نیازی به دفاع ندارد. این نوشته برای دفاع از اثر نیست. این نوشته، برای خدمت به مفهوم تحقیق و به مفهوم نقد صورت گرفته است. کوشش من برای نوشتن این نوشته این بوده است که اندک توضیحی داده باشم در باره چیستی نقد و در باره علمی بودن تحقیق. من این نوشته را با نقل قولی از کارل پوپر به پایان می رسانم:

اهل علم هر روز بیش تر از قبل متواضع می شوند؛ چون علم از طریق معرفت بر اشتباهات، پیشرفت می کند؛ هرچه معرفت ما بیش تر شود بر آنچه نمی دانیم بهتر آگاه می شویم... ما می توانیم به جست وجوی حقیقت برویم ... ولی هرگز نمی توانیم یقین کامل حاصل کنیم که به حقیقیت دست یافته ایم. چون همیشه احتمال خطاکردن وجود دارد ... کشف هر خطا پیشرفت در معرفت ماست. ما باید در جست وجوی اشتباهاتمان باشیم ... انتقاد، تنها راه یافتن خطاها و تنها شیوه ای برای یادگیری از خطاهاست ... هیچ معرفتی معاف از انتقاد نیست و هیچ معرفتی قطعیت ندارد. (جامعه باز و دشمنانش، 1980)

من از جناب اشراقی سپاس گذارم که این اثر را نقد کرده اند به همه نظرهای شان احترام می گذارم اما برای این که این نقد منطبق با رساله واژه های وامی-عربی شاهنامه، نبود، و منتقد هیچ به منبع اصلی این اثر که شاهنامه است توجه نکرده بود و واژه ها و بیت های این رساله را در شاهنامه تطبیق نکرده بود؛ بنابراین من این نوشته را نوشتم. به طور نمونه، جناب اشراقی می گوید: «.

..، کلیله (آن هم هندی)، طغرل (ترکی) و غیره در فهرست واژه های عربی خالی از اشکال نخواهد بود» از جناب اشراقی خواهش می کنم، اندکی از بصیرت خویش کم کند و به صفحه 129 و 159، مراجعه بفرمایند که این دو واژه و غیره ای را که اشراقی ادعا کرده، ترکی و هندی به شمار رفته یا عربی: 367- طغرل: ترکی/3/ رفتن بهرام به نخجیر و خواستن دختر دهقان برزین/387/11/ بزد طبل و طغرل شد اندر هوا شکیبا نبد مرغ فرمان روا 576- کلیله: هندی/6/ شنیدم کتابیست گسترده کام که آن را به هندی کلیله است نام نمی دانم چرا اشراقی صاحب پیش روی این دو کلمه، واژه هندی و ترکی را ندیده، و قاطعانه حکم فرموده اند.