افغانستان و سازه های ناقص هویت ملی

افغانستان، نامی است که حد اقل درتاریخ چهار صد ساله ی پسین خود مملو از ذخیره های بحران چند لایه بوده است. پتانسیل ها ومؤلفه هایی که بحران ممتد افغانستان را به ظهور رسانیده نتیجه ی ساختار نا متعادل و نا پیوسته ای است که این جامعه ی پیچیده خصلت را درسرازیری یک تقدیرتاریخی قرار داده است. شگفتی شالوده های تألیفی این کشور در این است که قاعده ها وسازه های هویتی این جامعه اساسا برمحورهای عمودی یک " ساختار موزاییکی" بنیان گذاری وبا سامانه های نا همگون و چالش پذیری ترکیب شده است که دایما بر آیند نا شکفتگی و ایستایی را بازتولید می کند. بدینرو ، در کنکاش تئوریک این جامعه، عوامل اصلی و اساسی ناکار آمدی و فرسایش پتانسیلهای آزاد نشده را در ماهیت ساختار های ساسی ـ اجتماعی، کیفیت بافتارهای فرهنگی ـ اقتصادی وفلسفه ی الگوهای دینی وتولدهای ذهنی فسیل شده در این سرزمین شگفت انگیز ، متنوع وراز واره جستجو نمود.

ساختار موزاییکی، مبتنی بر درونمایه های نا پیوسته و سازمان ناپذیری است که ویژگی های چند گانه، نا متجانس ومتفاوتی را در کارکرد عینی یک ساختار بر می تاباند. بستری را که این ساختار احتوا می بخشد برالگو های نا همسان ساز وناهمگون کارکردی در ظرفیت یک واحد تألیفی و ترکیبی استوار می باشد. ثبوت وِیژه های یاد شده در ساختار ملی جامعه ی افغانستان بطور گسترده و مشهودی خصلت های گسستگی و نا پیوستگی را بروز داده است. برجسته شدن خصوصیات وجزئیات عناصر این ساختار، موجبات پریشانی و درجازدگی هرچه بیشتر سازمان اجتماعی را فراهم آورده است.

چند گانگی های قومی، زبانی ومذهبی ازعناصر اصلی ساختار ملی درافغانستان می باشد.کارـ ویژه های ناقص و پرورش نیافته ی این عناصر، زمینه های قوام و دوام روح مشترک ملی را بطور شگفت انگیزی کم رمق ساخته است. تأکید بر پایبندی های قبیله ای، پافشاری بر ارزشها و خرده فرهنگ های تباری و مقدم شمردن پندارهای مذهبی بر آیین های همبستگی دینی وتابو ساختن نماد های عشیره ای به جای سمبل های ملی، از جلوه های آشکار پرورش نیافتگی و نقصان روحی ملی بشمار می رود که نمایه های ساختار موزاییکی را در واحد سیاسی افغانستان تبلور بخشیده است.

ساختار موزاییکی به بسته شدن شریان های تعامل کلان در میان اجزاء و ارکان عناصر ملی منجر شده است. خُرد شدن اجزا به پاره های متفاوت و تقسیم شدن عناصر به پاره های ناهمگون، به تجزیه شدن هر چه بیشتر خصوصیت اقوام وارکان تشکیل دهنده ی ساختار اجتماعی جامعه ی افغانستان کمک کرده است. برآیند چنین تعاملی، برجستگی علائم وجلوه های فرهنگ و دلبستگی های قومی ـ عشیره ای دراین کشور بوده است؛ امری که درنهایت مجال بستر سازی وتکثیر چندگانگی های فرهنگی وشکافهای فعال اجتماعی را بیشتر و فرصت جلوه گری وبازپروری همگویی و هم صدایی ملی را سد کرده است. عوامل مهم و متعددی که درتکوین و تثبیت این فراگرد نقش اساسی ایفا کرده است بسیار متنوع، پیچیده ومتداخلند که از آن جمله در این گفتار به اختصار، به دو عامل اساسی وپر عمق پرداخته می شود:

1. انتشار فرهنگ فقر

2. درون داده های فرهنگ قبیله ای

انتشار فرهنگ فقر

معمولا میان حد اقل معیشت، یا فقر مطلق وفقر نسبی تمایز قایل می شوند. چارلز بوت یکی از نخستین کسانی بود که کوشید معیار ثابتی برای فقر معیشتی تعیین کند که به فقدان نیازمندیهای اساسی برای ادامه ی یک زندگی سالم فیزیکی ـ غذای کافی وسر پناه برای ممکن ساختن کارکرد فیزیکی موثر بدن ـ اطلاق می شود. (1)

فقر پدیده ی دراز دامنی است که آثار منفی مهمی درزندگی اجتماعی مردم افغانستان برجای گذاشته است. ریشه ی تنومند این پدیده در زندگی اجتماعی، قدمت دیرینه ای دارد که در رگ وریشه ی بسیاری ازنسلهای این کشور تنیده است. تداوم وتداخل فقر، فرصت های گشایش و زمینه های آسایش و رهایش را بصورت گستر ده ای از ساکنان این مرز وبوم سلب کرده و تنگنا ها، مضایق ونابرخورداری های پر دامنه ای را برآنها تحمیل نموده است.
فقر مداوم باعث شده است که پویایی و تحرک اجتماعی درحوزه ی تعامل اجتماعی کاهش پیدا نموده و بصورت یک معضل فرهنگی، اجتماعی در عرصه ی روابط و ساختارملی رخ نماید؛ این پدیده به شکل یک "خرده فرهنگ" درساز و کار زندگی اجتماعی درآمده وپیوسته از نسلی به نسل دیگر منتقل شده است. این خرده فرهنگ که در جامعه شناسی از آن به عنوان "فرهنگ فقر" یاد می گردد، آثار و تبعات ذیل را در ساختار اجتماعی، فرهنگی وسیاسی جامعه ی افغانستان برجای گذاشته است:

درونگرایی اجتماعی

درون گرایی اجتماعی از آثار فقر اقتصادی به شما می رود. فقر، موجبات رخوت و سکون روحی، پریشانی رفتاری، وفروبستگی ذهنی را برای جامعه ی فقیر افغانستان فراهم آورده است. درخود فرو رفتگی اجتماعی وکاهلی ذهنی، به انفعال و واگرایی هرچه بیشتر کمک کرده و به بسته شدن مجاری تحرک اجتماعی منجرشده است.
"یکی از ویژه گی های اصلی و مهم فرهنگ فقر عدم مشارکت مؤثر افراد فقیر بعنوان یک عضو مهم جامعه درکار مؤسسات عمو می می باشد. این شرکت نکردن امری است پیچیده و ناشی از عوامل گوناگون که از جمله ی آنها می توان نبود منابع وتوانایی اقتصادی، جدا نگهداشتن فقرا، تبعیض، ترس، بدگمانی یا بی علاقگی و نبودن روش های ساده و محدود برای حل مسائل ومشکلات محلی را نام برد."(2)

همچنین جامعه شناسان معتقدند فقر بسیار شدید، دلمردگی و انزوا طلبی اجتماعی را به دنبال می آورد، نه عمل گرایی را. آنها از تصور زندگی درخارج از منجلاب آشنای خود به لرزه می افتند. حتا تهی دستان آبرومند، وقتی که دوره ی مستمندی شان به درازا می کشد، در رکود وسستی باقی می مانند. ایشان تغییر ودگرگونی را به سختی می پذیرند و ازتغییر ناپذیری نظام امور، گرفتار اعجاب می شوند. باز شدن چشم آنان درمورد زودگذر بودن "نظام ابدی" به یک هنگامه ـ ازقبیل هجومی ازجانب بیگانگان، طاعون ویا فاجعه ی عمومی دیگر ـ به زمان نیاز دارد. (3)

فرهنگ فقر درافغانستان نیز، بر ناتوانی و بی اعتمادی توده ها درفرایند مشارکت در امور عمومی صحه گذاشته و دست مردمان فقیر این کشور را بر بسیاری از فعالیتها، توانگری ها، و سازندگی و تغییرات مثبت اجتماعی بسته است. ازجانب دیگر، این فرهنگ به شکافها و چند گانگی ساختار اجتماعی میدان داده و فرصت تثبیت و تحکیم سیستم دیرپای فئودالیزم را دراین جامعه فراهم ساخته است.

زندگی روستایی و اتکا به اقتصاد کشاورزی وموروثی، عامل اصلی حاکمیت مناسبات فئو دالی درجامعه ی افغانستان می باشد. تداوم این سیستم در زندگی اجتماعی واقتصادی مردمان این کشور، نظام اجتماعی سامان نیافته ای به وجود آورده است: نظامی فراهم آمده از سازه های ناکار آمد، نا متجانس، متزلزل و دارای خصوصیات چند گانه و بحران پذیر.

شیوع و یژگی های خاص اجتماعی

شیوع "ویژه گیهای خاص اجتماعی" از دیگر پیامد های فقر درافغانستان بوده است. خرده فرهنگ فقر، خصوصیات متفاوت روانی را درشخصیت فردی واجتماعی این جامعه فقیر ایجاد کرده است. " اساسی ترین وِیژگیهای فرهنگ فقر عبارتند از: احساس شدید بی ارجی، درماندگی، متکی به دیگران بودن، خودرا کم شمردن، ناتوانی ازفروخوردن خشم و سایر احساسات آنی و شدید، توجه زیاد به زمان حال و اکنون همراه با نا توانی از چشم پوشیدن موقت از بعضی چیزهای خوشایند به خاطر چیز های خوشایند بزرگتر در آینده، میل به گوشه گیری و جهان بینی قدری، اعتقاد به برتری جنس مرد درمیان اکثریت آدمها و قدرت تحمل همه گونه ناراحتی های روانی به مقدار زیاد". (4)

ترس درمیان افراد فقیر شایع تر است. بی اعتمادی نسبت به سرنوشت و آینده ونیز بیزاری ازوضع موجود، اعتماد به نفس و جسارت روحی را دراین گونه افراد ضعیف می سازد وهمین نگرانی واضطراب همواره آنها را درهاله ای ازترس وتشویش نگه می دارد. اعتقاد به قضا و قدر وپایین بودن سطح خواسته ها، توجه و تمرکز بر انگاره های ذهنی، دلبستگی شدید به مظاهر ونمادهای اسطوره ای، رمزواره وخرافی، از دیگر ویژگیهای فرهنگ فقر است که تقدیر اجتماعی جامعه ی فقیر را سامان می بخشد.

نومیدی و بی سوادی آشکار ترین مولود فرهنگ فقر است که بستر عقب ماندگی اجتماعی و پس افتادگی اجتماعی ـ فرهنگی را فراهم آورده و آسایش مادی واطمینان واعتماد روانی وخلاقیت اجتماعی را مجال می گیرد. ازهمین رو، " فرهنگ فقر، مایه ی آسایش خاطر نیست و بی اعتمادی میان افراد، احساس تنهایی، جدا افتادگی از دیگران و درماندگی را تقویت می کند. به درستی می توان گفت که فقر فرهنگ، یکی از جنبه های اساسی و مهم فرهنگ فقر است". (5)

"فقر فرهنگ" زمینه های گسترد ه ای را در جهت گسستگی نظم ملی ونظام اجتماعی درافغانستان آماده ساخته و از بلوغ وظهور عناصر پیوسته گر هویت ملی وشکوفایی استعداد های اجتماعی شهروندان کشور، جلوگیری نموده است. پرخاشگری، ناسازگاری، بد بینی و بد نگری نسبت به تعامل اجتماعی در روح و روان مردمان آن جایگزین شده است.

تأثیر متقابل خشونت های محیطی وخصلت های اجتماعی

تسلیم شدن دربرابر جبر محیط وخشونت طبیعت، نوعی تشابه وسنخیت میان مردم افغانستان وخصوصیات محیطی ایجاد کرده است. بی رحمی طبیعت، خسُت محیط وخشونت آب وهوا براحساسات عاطفی وخصلت های روانی، ویژگیهای رفتاری، باورهای ذهنی، انگاره های اعتقادی وآموزه های معشیتی آنها تأثیر شگرفی برجای گذاشته است. بسیاری از این خصلت ها رنگ محیطی وخصوصیت اقلیمی به خود گرفته اند.

روحیه ی خشن و انعطاف ناپذیر، در رفتارهای اجتماعی نیز تجلی پیدا می کند. ناهمانندی درکنش ها، تحمل ناپذیری در واکنش ها وبیگانگی در روابط میان ـ قومی، پافشاری برجدایی خواهی های مذهبی، تعصُب وتعبُد برآموخته های عشیره ای، تأکید برفاصله گیری های محیطی واصرار بر گستردگی وتداوم روحیه ی "قوم مرکزی" ازنمونه های بارز ویژگیهای تأثیر پذیرفته ازخصلت های محیطی و اقلیمی است که درتعامل اجتماعی تبلور یافته است. قوام یافتگی این خصلت ها، به تدریج شکاف های اجتماعی را درمیان اقوام وساکنان مناطق واقلیم های مختلف کشور شدت بخشیده و به گسستگی اعتبار و اعتماد متقابل جامعه ی افغانستان یاری رسانیده است. به همین دلیل است که اقوام مختلف کشور مانند هزاره ها، تاجیک ها، ازبک ها، ترکمن ها، پشتون ها، ایماق ها و ... را باخصوصیت های نامتجانس روحی ـ احساسی وسنت ها، هنجارها وباورهای ناهمگون اجتماعی می بینیم که نوعا درتقابل و تفاوت باهمدیگر قرار گرفته اند و ساختار متفاوتی را درتعامل ملی ارائه داده و درنتیجه، حوزه و دایره ی این تعامل را محلی تر، بسته تر و خُردتر ساخته است.

وابستگی به زمین، روابط تولیدی وسازمان اجتماعی واقتصادی قبایل این کشور را تعیین می کند. سیستم ارباب ـ رعیتی و نظام فئودالی فرایند روابط غلط و جابرانه ی نظام اجتماعی و معیار ظالمانه ی ابزارهای تولید است که دور باطل فقر وپس ماندگی اجتماعی وفرهنگی را به وجود آورده و دوام وقوام بخشیده است؛ به گونه ای که هیچ گونه تغییر وتصرفی را دراین روند برنمی تابد.

بدخواهی نسبت به نظام سیاسی

بدبینی و بدخواهی نسبت به نظام سیاسی، فرآورده ی فرهنگ فقر و فقرفرهنگی درافغانستان است. ناکارآمدی نظام سیاسی وعدم توانایی آن درتوزیع عادلانه ی درآمد ملی و تأمین نیازهای اقتصادی مردم، عامل اصلی گسترش بی اعتمادی وفقر درجامعه بوده است. فقر، فاصله ی عمیقی میان نظام سیاسی و توده ها ایجاد کرده است. نظام های سیاسی درافغانستان هیچگاه خود را پاسخگو و مسئول نیازهای اجتماعی ندانسته و نقش یک دولت ملی را درقبال خواسته ها و نیازهای اجتماعی شهروندان خود ایفا نکرده است. به همین دلیل، از یک سو نظام ها همواره دچار بحران مشروعیت بوده واز ویژگیهای "کمال مطلوب" دولت ملی نا برخوردار و از سوی دگر، نا بسندگی اقتصادی و مادی نابسامانیهای اجتماعی درحوزه ی زندگی ملی گسترش بیشتری پیدا کرده است. این تعبیر جوزف فرانکل، درمورد افغانستان بخوبی قابل درک وتأمل است که میگوید:
" دورشدن از کمال مطلوب دولت ملی بالقوه سبب فروپاشی می شود؛ اما ثبات همه ی دولت ها در وهله ی نخست به تأمین نیازهای اقتصادی شهروندان بستگی دارد. هم درکشورهای فقیر که بخاطر بقا تقُلا می کنند، وهم درکشورهای مرفهی که فلسفه ی مصرف گرایی گریبان شان را گرفته است". (6)

مارکس، فقر را ناشی ومنبعث از نظام غلط اجتماعی وسیاسی می داند.(7) این تئوری درافغانستان به روشنی قابل درک است. نظام نامتوازن ونامتعادل سیاسی ـ اجتماعی فرصت رشد وتوسعه ی اقتصادی وفرهنگی را ازاین کشور گرفته و روابط ناسالم تولیدی، اجتماعی را اشاعه واحاله کرده است. نابرابری ونا شکفتگی در توزیع امتیازات وتأکید برمبانی و ملاحظات قومی در راهبرد های نظام سیاسی و دولت ها، عرصه های گسستگی وآلودگی نظام اجتماعی را عمیق تر ومهیا ترساخته است.

" این خصوصیت دربسیاری ازکشورهای جهان سوم قابل تعمیم است. دراین کشورها مکرر اتقاف می افتد که نابرابری های اقتصادی برگونه های تقسیمات قومی نیز منطبق باشد." (8)، " منشأ این فرایند ازمسایل بسیار حاد ساختاری ناشی می شود وموجب می گردد که اولویت های بنیادین اقتصادی و اجتماعی فروگذارده شده و یا بدست فراموشی سپرده شود. رویدادهای دیگر مانند تحولات سیاسی، کودتا، جنگ ومانند آن، این حالت را شدت می بخشد. بنا براین، چون بیماری همگانی موجود درکشورهای جهان سوم فقر و بیکاری است، اگربابرنامه ریزیها به درمان این بیماری نپردازند، حتی اگر درآمد سالانه بالا رود، باز نمی توان ان را گسترش نامید..."(9)

درافغانستان نیز، فقر و نظام سیاسی بر یک دور باطل عیار شده است. فقر، عمدتا مولود ناکارآمدی ونا کارکردی نظام سیاسی بوده است که از بهسازی زندگی ونظام اجتماعی ناتوان بوده اند؛ و نظامهای سیاسی نیز، بدلیل بی اعتمادی ونارضایتی مردم، از جایگاه و پایگاه یک نظام مشروع، مقتدر و ملی برخوردار نشده اند. این دور، بخاطر فقدان زمینه وعرصه ی مطلوب وفراهم نشدن معیارها و مبنا های ثبات، نظم وعوامل ذهنی و عینی سازه های دولت ـ ملت همچنان در زندگی اجتماعی ـ سیاسی واقتصادی مردم افغانستان چرخیده است.

بی سوادی: بلوغ نیافتگی و سکون اجتماعی

فقر، حصارهای بلندی از بی سوادی، بلوغ نیافتگی وسکون و سکوت اجتماعی پیرامون محیط زندگی جامعه ی قومی افغانستان ایجاد کرده وآنهارا از دیدن جهان دیگر، نفس کشیدن درفضای بازتر و درک شناخت و مقایسه ی خود با دنیای جدید، محروم نموده است. ریخت ذهنی وبافتار اجتماعی پدید آمده در درون این حصار به گونه ای ترتیب وتألیف شده است که استعداد تغییر وتحول پیدا نکند وتوان تحمل وهمانندی وهمپایگی با فراورده های دنیای جدید و بدیع وارزشها ودادهای فرهنگی، فکری و تکنولوژیک معاصر خویش را در نیابد. ساکنان این حصار محیطی، چنان در چنگال الزامات واجبارهای محیط اسیر شده اند که هرگونه لذت ها و عشرت های دنیایی وروحانی را در مناسک عشیره ای، سنت ها قومی و نمادها و نشانه های فرقه ای خود می بینند و می دانند. خاصیت فرهنگ فقر، اساسا موجد وموجب چنین الزاماتی بوده است.
"مردمی که درشرایط فرهنگ فقر به سر می برند معمولا توجه شان به امور جهان از سکونتگاه، ده ویا شهر خود فراتر نمی رود وآشنایی چندانی هم باتاریخ ندارند وفقط با دردها و وضع محله و ناحیه خود و روش زندگی خویش آشنا هستند. این مردم غالبا فاقد دانش، بینش، و یا ایدیولوژی لازم برای درک همانندی مشکلات خویش با مشکلات همانندان شان درنقاط دیگر جهان هستند."(10)

محیط های مجزا، بهانه و بازپروری مبادلات و ارتباطات میان ـ قومی را کم تر نموده و فقر بعنوان یک عامل شتاب دهنده دراین فراگرد نقش موثری ایفا کرده است. ناهمسانی وناهمخوانی ساختار اجتماعی وتفاوت ها وناشکیبایی های روابط قومی درافغانستان، بستگی خوانایی بامقولات یادشده داشته است. محیط های تفکیک شده، خویشتن خواهی های قومی را شدید تر وفربه تر و دگرشناسی و دگرخواهی میان ـ قومی را کم عمق تر ولاغرتر نموده است و دراین میان، فقر بن ـ مایه ی مهمی بوده که جنبه های اساسی همانندی ها، مشترکات ومیثاق های ملی را درتعامل اقوام، مغفول نگهداشته است.

آسیب های جسمی، ذهنی و روانی

فقر آسیب های جسمی، ذهنی و روانی متعددی بر مردم افغانستان، وارد آورده است. " کم خوراکی" و "بدخوراکی" منشأ بسیاری ازبیماریها و معلولیت ها نظیر کم خونی، فشارهای عصبی، ناراحتی های قلبی، عقب ماندگی ذهنی کودکان ونوجوانان و بیماریهای عفونی و انگلی می باشد که درنتیجه ی کمبود انواع ویتامین ها و پروتین ها وکاهش مصرف روزانه ی کالری بوجود می آید. گسترش این بیماریها علاوه برآنکه از پویایی ومفیدبودن جمعیت کشور کاسته، نوعی معلولیت وبی حسی و ریزش اجتماعی را در سرنوشت ملی درپی آورده است.
بنابراین، کار ـ ویژه ی فقر درمقوله ی ساختار موزاییکی افغانستان دو نوع تأثیر و تبیین ساختاری برجا ی گذارده است:

ـ اول آن که از پویایی وبلوغ استعداد ملی درحوزه های فرهنگی، فکری واجتماعی جلوگیری نموده و نشاط، شادابی و انبساط ذهنی وبرخورداریهای روانی را در زندگی جمعی کم جلوه ساخته است.

ـ دوم آن که موجبات سکون وسکتگی در تبیین وترویج الگوهای مدرنیته ونیز، ناکامی در رهیافت مبانی توسعه ی ملی را فراهم آورده است.

ادامه اين اين مطلب بزودی با عنوان درون داده های فرهنگ قبیله ای نشر می شود.

پاورقی ها

1. آنتونی گیدنز، جامعه شناسی، ترجمه ی منوچهر صبوری، چاپ هجدهم ( تهران: نشر نی،1385 ) ص 270
2. اسکار لوئیس، " فرهنگ فقر" ترجمه ی مهدی آریا، نامه ی علوم اجتماعی، شماره 4، تیرماه 1353، ص 128

3. سعید گازرانی، " تئوریهای انقلاب" جزوه درسی دانشگاه مشهد، نیمسال دوم تحصیلی 76ـ 1375، صص 41ـ39

4. اسکار لویس، صص131ـ 130

5. همان، ص 126

6. جوزف فرانکل، روابط بین الملل در جهان متغُیر،ترجمه ی عبدالرحمان عالم ( تهران: دفتر مطالعات بین الملل، 1369) ص40

7. مهدی پازوکی، بن بست توسعه در جهان سوم، (تهران: کیهان، 1368) ص 24

8. احمد ساعی، مسایل سیاسی ـ اقتصادی جهان سوم (تهران: نشر قوس،1374) ص 125

9. گی. دی مئو، " کشورهای جهان سوم وبرخی از مسایل آنها"، ترجمه ی امیر آشفته تهرانی، نامه علوم اجتماعی، جلد دوم، شماره1، زمستان 1369، ص 165

10. اسکار لوئیس، " فرهگ فقر"