زبان های دوره میانه ایرانی

زبان های اندو-ایریانی یک شاخه زبانی بزرگ، از خانواده زبان اندو-اروپایی است. پیدایی زبان اندو-ایریانی به آن موقع تاریخ برمی گردد که قوم آریایی از جای اصلی شان (کنارمدیترانه ودریای خزر) کوچیده اند وبه قسمت های از ایران، افعانستان وهندوستان جا به جا شدند. از این روزگار به بعد در تاریخ زبان ها، زبان های هندی وزبان های ایرایانی به میان آمده.

دراین نوشته فقط به شاخه زبان های ایریانی، آنهم دوره میانه این گروه زبانی، پرداخته شده است.

تقسیم گروه زبان ایریانی بنابه زمان

بنا به تقسیم زمانی، زبان شناسان، زبان های ایریانی رابه سه دوره تقسیم کرده اند: زبان های دوره اول، زبان های دوره میانه وزبان های دوره نو.

درتقسیم بندی زمانی این زبان ها به سه دوره، همه زبان شناسان توافق نظردارند اما برشیوه تحول این زبان ها اختلاف نظر وجود دارد. یعنی ایرانیان امروز ومستشرقین، فرس باستان را (زبان هخامنیشان) مبدای زبان های ایرایانی می دانند وزبان ساسانی را شکل تحول یافته فرس باستان و بزرگ ترین نماینده زبان میانه زبان های ایرایانی می دانند و آن رافرس میانه می گویند.

اما پروفیسوراستاد حسین یمین درکتاب «تاریخچه زبان پارسی دری» به واقعیت های دیگری اشاره می کند و بنا به شواهدی که ارایه کرده است چنین وانمود می کند که چنین یک شیوه تحول زبان فارسی از دوره آغاز به دوره میانه و از دوره میانه به دوره نو درست نیست بلکه توجیه شده است، واقیعت ندارد. شیوه تحول زبان فارسی را استاد یمین چنین ایرایه می کند: زبان اوستایی، زبان مبدا است، زبان پارتی شکل تحول یافته زبان اوستای است وزبان دری پارسی دنباله زبان پارتی است نه ساسانی .

زبان های دوره میانه ایرایانی

زبان های دوره میانه ایریانی به زبان های گفته می شود که فرا راه تحول زبان های دروه کهن به زبان های دوره نوین قرارگرفته اند . یعنی دوره میانگین تحول این شاخه زبانی را(ایریانی) دوره میانه می نامند که این زبان های دوره میانه باوصف تفاوت بازهم با هم مشترکات واژگانی و دستوری داشته اند که این زبان ها را از دوره کهن ودوره جدید، جدا ومتفاوت می سازد. دوره میانه (زبان های ایریانی( از قرن های هشتم – نهم.م، را دربرمی گیرد. ازاین دوره آثاری به زبان پارسی میانه(پهلوی ساسانی)، پارتی، سغدی، خوارزمی وسکایی دردست است. باکشفیات اخیر در افعانستان، آثاری از یک زبان دیگر ایرانی (ایریانی ) میانه یعنی بلخی یا تخاری حقیقی ((eteo – tokarien پیدا شده است. همچنین بعضی عناصر واژگانی از زبان آلانی به دست آمده است . زبان شناسان، زبان های ایریانی میانه را از نظر موقیعت جغرافیایی به غربی وشرقی تقسیم کرده اند:

1- زبان های ایریانی میانه غربی

2- زبان های ایریانی میانه شرقی

براین تقسیم بندی هم می توان تامل کرد برای این که زبان پارتی را در گروه زبانی ایرایانی میانه غربی قرار داده اند. اما داکتر حسین یمین زبان پارتی را دارای خاستگاه شرقی می داند. به هر روی در این نوشته به این مساله پرداخته نمی شود که پارتی جز زبان های ایریانی میانه غربی است یاشرقی فقط درباه زبان های ایرایانی میانه بدون در نظر گیری تقسیم بندی جغرافیایی، معلومات ارایه می شود:

1- زبان پارتی

پارتی زبان سرزمین شمال شرقی ایران، پارت است، که حدوداً برابر با استان خراسان، منطقه گرگان وجمهوری ترکمنستان است. اهمیت این زبان در تاریخ زبان های ایرانی (ایریانی) بافرمانروایی پنجصد ساله خاندان اشکانی بر ایران وسرزمین های همسایه پیوند یافته است(24 پیش ازمیلاد تا 224میلادی) .

زبان شناسان موقع به وجود این زبان پی بردند که متونی دراثر یک حفریات در تورفان کشف شد. این متون بخشی از متون دینی مانوی بود که به زبان پارتی نوشته شده بود .

بنابراین، ایران شناسان، عنوان زبان پارتی را به این زبان دادند که غیر از متون مانوی، روایات دیگردر کتیبه های ساسانی که درکنار روایت فارسی میانه (پهلوی ساسانی) آمده است و تعدادی سند اقتصادی، چند کتیبه، تعداد نامه وعناصر قرضی فراوان ایرانی در زبان ارمنی به کار رفته است که به زبان پارتی و از زبان پارتی است و منابع به دست آمده ازکتیبه های اشکانی چندان زیاد نیست بنابراین منبع اصلی تحقیق در زبان پارتی رانوشته های مانوی تشکیل می دهد . زبان پارتی درابتدا در پهله قدیم (استانی تاریخی درجنوب شرقی دریای خزر) رواج داشت . اشکانیان رهبران قبیله های کوچ نشین شمال شرق ایران، اپرنی یا پرنی، درنیمه نخست سده سوم پیش از میلاد بر پارت چیره شدند، و زبان میهن جدید خود را پذیرفتند.

آن را به زبان درباری پادشاهی بزرگ ایرانی خود بدل کردند وچنین شد که پارتی در مقام زبان اشرافی وزبان اداری در سراسر سرزمین های ایرانی ومیانرودان گسترش یافت .

این که منبع اصلی زبان پارتی درمتون مانوی است به این دلیل است که این زبان در خراسان، ایران و مناطق آسیایی میانه رواج داشته است و دین مانوی هم در همین مناطق نفوذ داشته، این مطلب را می توان به رویداد تاریخی ارتباط داد که مانی هنگام فرستادن مبلغ خود مرامو (Marammo) به خراسان (قرن سو م میلادی) اهمیت زیادی برای آگاهی از زبان و خط پارتی (پهلوانیگ) قایل بود، بنابراین می توان تصوری از نقش زبان پارتی به ویژه در خراسان به دست آورد .

داکتر محسن ابوالقاسمی به این باوراست که زبان پارتی (پهلوی اشکانی) زبان «پهله» بوده است و آن شامل خراسان و مازندران وبخشی از جنوب ترکمنستان امروزی می شده است. پهله در فارسی باستان (parsawa) خوانده می شده واستانی از شاهنشاهی هخامنشی بوده است. درزمان داریوش پدرش (wis taspa) شهربان (استاندار) پهله بوده است. ازهمین سرزمین بوده که اشک اول قیام کرده وموفق شده است به حکومت یونانیان خاتمه دهد و دولتی تاسیس کند که از سال 247 پیش ازمیلاد مسیح تا سال 224 میلادی دوام بیاورد. اززبان پهلوی اشکانی که«پهلوی» یا «پهلوانی» باید نامیده شود در دوره باستانی اثری به جای نمانده است. از دوره میانه از این زبان، آثار نسبتاً زیادی به جای مانده است. این زبان ظاهراً در اوایل دوره اسلامی از میان رفته بوده وجای خود رابه فارسی داده بوده است .

آثاری به جامانده از پارتی

مدارک لسانی کتیبه های پارتی که اخیراً درشوش (یکی از آنها به نام «اردوان ارتبان» پنجم نقرشده) وناحیه بیر جند (جنوب خراسان) کشف گردیده است.

ضرب سکه شاهان پارت به حروفی پهلوی در زمان ولخش اول (77- 51م ).

متون مانوی کشف شده از تورفان.

چرم نبشته های اورامان که در کردستان ایران نزدیک قریه اورامان کشف شده، دوچرم نبشته به زبان یونانی وسومی به حروف پهلوی وبه زبان پارتی بوده است.

بایگانی اسناد نسای باستانی که درسال 1949- 1948.م، ضمن عملیات باستان شناسی که از طرف هیات مختلف باستان شناسی ترکمنستان جنوبی. you- ta- ke تحت ریاست ورهبری استاد ملسون در خرابه های نسای کهنه ونو (نزدیک عشق آباد- اشک آباد) چند تکه سفالینه که مطالبی برآن نوشته شده بود کشف شده.
درسال های بعد به تعداداین کشفیات افزوده شد و تاسال 1954 بیش از 1200قطعه سفالینه مکتوب کشف شده بود و درسال 1960 به پیش از 2000 رسیده بوده است. این اسناد به یکی ازانواع خط آرامی نوشته شده که به خط چرم نبشته های اورامان نزدیک است. دراین اسناد کلمات پارتی وسامی (آرامی) مشترک به کار رفته است این امر پژوهشگران رابه این شک وا داشت که این اسناد به زبان سامی (آرامی) است یا به زبان پارتی، در صورتی که به زبان سامی است این کلمات پارتی را زبان سامی وام گرفته است یا این که اسناد به پارتی نوشته شده وکلمات آرامی جنبه اندیشه نگاری (هزوارش) دارند ودر حین قرائت باید به جای آنها کلمات پارتی گذاشت. این موضوع تاکنون به طور قطع حل نشده است ( 1940) .

خنگ نوروزی (دوسنگ نوشته) حدود 140 پیش از میلادی.

سرپل (ذهاب) )دوسنگ نوشته)، بدون تاریخ، اما حدوداً میان سده نخست پیش از میلاد وسده سوم میلادی .
آثاری به جامانده از این زبان به سه الفبا است:

1- الفبای پارتی (پهلوی اشکانی) برگرفته شده از آرامی

2- الفبای پهلوی ساسانی

3- الفبای مانوی .

2- پهلوی ساسانی (فارسی میانه)

این زبان در دوره ساسانی زبانی رسمی دربار شاهان ساسانی بوده است .

ورنرزوندرمان، آغاز زبان پهلوی ساسانی (مشهور به فارسی میانه)، را به زمان پس از فروپاشی شاهنشاهی هخامنشی و پایانش را به کهن ترین شواهد فارسی نو می داند. بر این اساس دوران طولانی ای از سده سوم پیش ازمیلاد تاسده های هشتم ونهم میلادی، مدت زمانی است که زبان پهلوی ساسانی زبانی زنده بوده است. اما به عنوان زبان مرده مذهبی تا سده های نهم و دهم میلادی به وسیله زردشتیان ایرانی به کارگرفته شده است وحتا تا سده سیزدهم میلادی مانویان واحه ترفان ترکستان چین نیز آن را به کاربرده اند. پارسیان هند نیز با میراث ادبی پهلوی ساسانی خود تاحدی آشنایی داشته اند تا این که در سده هژدهم میلادی دانشمندان اروپایی به بررسی وشناخت علمی این زبان نایل شدند . زبان پهلوی ساسانی را ایرانیان ومستثرقین دنباله زبان فرس باستان، آغازفارسی جدید میدانند، اما استاد حسین یمین به این نظر است که پهلوی ساسانی یک شعبه از زبانی پارتی است. زبان فارسی جدید دنباله زبان پارتی است که این زبان (پارتی) درشرق یعنی خراسان به ویژه بلخ به زبان بلخی تحول یافته و این زبان (بلخی) زبان رسمی کوشانیان بوده (شرح بیشتر زیر عنوان زبان بلخی).

زبان (بلخی) در خراسان (افغانستان امروزی به زبان پارسی دری تحول یافته و پارسی دری حاضر درایران هم از جانب شرق (خراسان) به فارس (ایران امروز) بعد از قرن 4 و5 هجری رفته است (برای معلومات بیشتر مراجع شود به کتاب «تاریخچه زبان پارتی دری» ازاستاد حسین یمین).

ارانسکی با آن که می گوید زبان پهلوی ساسانی (سارتی میانه) دنباله زبان هخامنشیان (پارسی باستان) است با این هم تاکید می کند: اگر ازالقاب واسامی خاص معدودی که برسکه های ایرانی محکوک است صرف نظر کنیم، دیگرهیچ مدرکی که تکامل این زبان را از اواسط قرن چهارم قبل از میلاد تا اواسط قرن سوم بعد از میلاد (دوره حکومت یونانیان واشکانیان) منعکس کند در دست نداریم .

استاد یمین هم همین نظر را دارد که در این مدت هفت صد ساله رکود یا کمتر از آن، چگونه زبان هخامنشیان ادامه پیدا کرده است (درحالی که در دوره خود هخامنشیان هم زبان رسمی نبوده) و در قرن سوم میلادی که آغاز زبان پهلوی ساسانی (فرس میانه باشد، دو باره براین زبان تداوم بیابد به شکل تحول یافته اما دراین مدت فاصله بین زبان دوره هخامنشیان وپهلوی ساسانی زبان پرقدرتی که زبان پارتی باشد وجود دارد بناءً باید پهلوی ساسانی منشعب از زبان پارتی باشد(راجع شود به کتاب «تاریخچه زبان پارتی» ازاستاد یمین) .

آثاری باقی مانده ازاین زبان

نوشته هایی که برسکه ها وگوهرها و مهرها وظرف ها.

نوشته هایی که برکتیبه (فرمان شاهان ساسانی).

متون دینی زردشتی (ترجمه های ازاوستا).

متون دینی مانوی .

متن های غیر دینی (کارنامه اردشیر بابکان، خسروقبادیانی و ریدک، شهرستان ایران وافدیها و سهیکیهای سکستان) .

3- زبان بلخی

بلخی، زبان قدیم بلخ بوده است. تاسال 1975 اثری از زبان بلخی دردست نبود. در این سال باستان شناسان فرانسوی موفق شدند کتیبه ای در سرخ کتل (واقع در بغلان) ازاین زبان به دست آورند. این کتیبه از معبدی است که به دستور کانیشکا (سال به تخت نشستن 120 یا 125 میلادی) پادشاه بزرگ کوشانی ساخته شده است. این کتیبه خوب حفظ شده وبه الفبای تخاری در 25 سطر نوشته شده است .

نخستین نمود زبان بلخی، در دوره یماکدفیسس، در دو قطعه کتیبه است: یکی کتیبه سه زبانه دشت ناوور(به بلخی، خروشتی، ویک خط سوم ناگشوده) ودیگری «کتیبه ناتمام» سرخ کتل. گذر از یونانی به بلخی را در سکه های چند دهه بعد می توان دید. یعنی در طی سلطنت کانیشکای اول، که در نوشته های اولیه اش تنها یونانی، وپس ازآن فقط بلخی را به کار برد. مطالعه جدی سکه های کوشانی، از اواخر سده نوزدهم میلادی آغاز شد، وتا اواخر دهه 1950 میلادی این سکه ها عمده ترین منابع موجود زبان بلخی بودند. به دلیل ناچیز بودن اطلاعات زبانی حاصل از سکه نوشته ها، مقاله «ایرانی میانه» اثر هنینگ (که به سال 1956 تکمیل شد) تنها اشاراتی گذرا به این زبان دارد و با این حال، طی دوسال باکشف یک کتیبه سالم 25 سطری درسرخ کتل واقع در ناحیه بعلان وانتشاری فوری آن در A. Maricq, J A246,345,440 ، این زبان اهمیت زبان شناختی پیدا کرده وبه عنوان یک زبان میانه ایرانی وزبان دوره امپراتوری کوشانی پذیرفته شد . بررسی های کتیبه، نشان براین می دهد که زبان کتیبه سرخ کتل یکی اززبان های ایرانی شرقی بین پشتو ویدغا- منجی از یک سو وسغدی و خوارزمی وپارتی ازسوی دیگراست. به اساس این فرض وبا توجه به محل کشف کتیبه، دانشمندان (آ.ماریک و و.ب. هنینگ) دراین امر که زبان این کتیبه یکی از گویش های بلخ قدیم است که کوشانی ها آن را پذیرفته وبه قید کتابت درآورده بوده اند توافق دارند. هنینگ پیشنهاد کرده است که این زبان بلخی نامیده شود، اما ماریک که نخستین چاپ کننده ومترجم کتیبه است آن را«تخاری حقیقی» eteo – takharien نامیده است .
محسن ابوالقاسمی به این باوراست: اززبان بلخی دردوره باستان وجدید، اثری به دست نیامده است . اما استاد حسین یمین، زبان کوشانی (بلخی یا باختری) را ادامه زبان پارتی ومادر زبان پارسی دری نو می داند .
طی تاریخ کوتاه مطالعات بلخی، دو تلاش برای گرد آوری مجموعه متون کاملاً شناخته شده به خط یونانی- بلخی صورت گرفته است Davvary 1932, Humbach1366,1967 هر دو کتاب به گونه ای ارزشمند هستند ودستیابی که منابع را آسان ساخته اند، ولی باید بااحتیاط ازآن ها استفاده کرد. به دلیل کمی مواد، وناقص یا نا خوانابودن بسیاری از نوشته های موجود، زبان بلخی استثنائاً مجال زیادی برای حدس وگمان به دست می دهد .

آثاربامانده از این زبان

کتیبه ناوور.

کتیبه ناتمام سرخ کتل.

سکه های طلایی کانیشکا وجانشینان او.

کتیبه سالم 25 سطری سرخ کتل.

کتیبه های پله مید، کتیبه پریتل وکتیبه یاد بود دلبرجین.

سکه های کوشانی- ساسانی.

کتیبه های (دیوارنوشته) دوره کوشانی به ساسانی، ازقره تیه.

هشت قطعه دست نویس به خط یونانی.

نوشته ای به بلخی برروی پوست درخت در کمپیرتبه .

4- زبان سغدی

نام سرزمین سغد، نخستین بار دراوستا، درکتیبه های فارسی باستان وآثارنویسندگان قدیم یونان آمده است. پس از آن، این نام فقط گهگاه در تاریخ پدیدار می شود و عمدتاً آن هنگام که در سده چهارم پیش از میلاد به دست اسکندر گشوده شد و باز آن هنگام که در آغاز سده هشتم میلادی به دست سپاه عرب افتاد. تاریخ سغد دردوره میان این دو رویداد، یعنی دوره ای که سغدی تا اندازه ای مستقل بود، در هاله ای ازابهام است. مواد محدود از دوره حمله مسلمانان، شامل سکه های امیران بخارا وسغد، وبه طورکلی، اسنادیافت شده در کوه مغ(3.1.1.2.3) است که جزوبایگانی های آخرین امیران مستقل پنجکنت معرفی می شوند .

زبان سغدی، زبان سرزمین سغد بوده است. مرکزسغد، سمرقندوشهرمهم آن بخارا است. سغدی ها در اوایل هزاره اول پیش ازمیلاد مسیح درسرزمین سغد سکونت گزیدند . از زبان سغدی دردوره باستانی اثری به جای نمانده است، ولی در دوره میانه آثارنسبتاً زیادی به دست آمده است. زبان سغدی تاسده چارم هجری درسغد بوده، اما از آن پس جای خود را به پارسی دری داده است. امروزه زبان یغنابی، که در دره یغناب رواج دارد، بازمانده زبان سغدی است .

آثاربازمانده از زبان سغدی

یک قطعه منحصر به فرد حاوی ترجمه سغدی دعای اشم وهو «دیدی نسبت به سغد باستان روزگارهخامنشی» به ما می دهد. احتمالاً به هزارسال پس از فتح اسکندرتعلق دارد.

قدیم ترین سکه های دارای نوشته سغدی را شاید بتوان به سده دوم میلادی منتسب دانست که به مراتب قدیم ترین از همه اسناد سغدی هستند.

نامه های باستانی سغدی که آنها را سراوال اشتاین دردیوار مرزی بین دون هوان ولویان یافت وهنینگ نشان داده است که دراوایل سده چهارم میلادی نوشته شده اند.

کتیبه های سغدی که درشمال پاکستان یافت شده اند، سبک نگارش آنها مشابه نامه های باستانی است.
کتیبه ها، اسناد ودیگر متون غیردینی که ازقیرقیزستان، مغولستان، ولداخ یافت شده اند.

مهم ترین اسناد غیر دینی، اسنادکوه مغ هستند که شامل نامه ها و اسناداداری، اقتصادی و حقوقی است.
قطعاتی ازمتون پزشکی ویک متن (P3) طلسم است.

بخشی ازداستان رستم، نمونه مختصروجذابی ازیک فرم ادبی است که سرچشمه آن را شاید بتوان حکایت متعددی دانست که به صورت تمثیل، درمتون سغدی مانوی آمده اند.

متون دینی بودایی که به سغدی نوشته شده اند (برخی ازاین دست نوشته ازدون هوان یاقت شده).

متونی مانوی که به سغدی نوشته شده اند(ازترفان یافت شده در برلین).

متونی مسیحی که به سغدی نوشته شده اند (ازکلیسای نستوری برلاییق درشمال ترفان به دست آورد).

5- زبان سکایی

تا آغاز قرن بیستم دانشمندان تقریباً هیچ اطلاعی اززبان قبایل سکایی (که در قرن دوم میلادی، نواحی مسیرعلیای آمو دریا (جیحون)، یعنی باکتریا (باختر) ودرانگیانه وآرخوزیه، را تصرف کرده سلطه خویش رابه شمال غربی هندوستان بسط داند) نداشتند .

اززبان سکاهای مشرق دردوره میانه آثاری زیادی به دست آمده است. این آثار دراوایل سده بیستم میلادی ازختن و واحه تمشق و مرتق کشف شده است، متعلق به سده هفتم تادهم میلادی هستند و به قلم های مختلفی ازالفبای براهمی نوشته شده اند که برای نوشتن سکایی متناسب شده بودند. الفبای براهمی ازچپ به راست نوشته می شده و الفبای است که به اصطلاح هجایی نامیده می شود یعنی هرصامت بایک مصوت همراه است، مانند الفبای فارسی باستان .

ارانسکی اقوام تخاری، سکایی وهیونی را اقوام نزدیک و از یک تبار می داند زبان شان را یکی دانسته و یا هم گویش متفاوت یک زبان می داند . زبان شناسان، زبان سکایی رابه دوگویش متفاوت تقسیم کرده است: ختنی و تمشقی.

شمال غربی این زبان تمشقی وشرقی آن ختنی است.

1- تمشقی

تمشقی را از آن روچنین می نامند که روستای تمشق، با سندی نوشته شده به این گویش سکایی، ارتباط تنگاتنگی دارد. در محوط یک مجتمع ساختمانی در توقوز سرای دست نوشته ای (با نشانه p410) یافت شده که حاوی وقفنامه ای از زنان غیر روحانی است.

می گویند اسناد نوشته شده به این گویش، از مارال باشی آمده اند وممکن است که نهایتاً ازتمشق آمده باشند .

2- ختنی

گویش دیگری اززبان سکایی به نام ختنی است که بیشترموقعیت اش در سین کیان چین دانسته شده است.

آثاربازمانده از زبان سکایی

نوشته های سکه ها ومهرهای شاهان هیاتله.

قطعه ای ازیک دست نوشته که آ. استین درسال1914 درلوئولان (چین) کشف کرده و ف.و. توماس منتشرکرده است.

سه نوشته مختصر که توسط هیات باستان شناسی فرانسوی در1953-1952 هنگام حفریات معبد باستانی درسرخ کتل (افغانستان شمالی، باکتریا-باخترباستان) کشف شده وظاهراً مربوط به دوران کوشانیان است.
تکه هایی ازنوشته «هیاتلی» مکشوف درواحه تورفان (ترکستان چین) که توسط هیات باستان شناسی آلمان به دست آمده وا. هانسن منتثرکرده.

دو نوشته که درسال 1953 درناحیه شهر «اوروزگان» (افغانستان مرکزی) کشف گردیده و بیوارآن را منتشرکرده- تاریخ هر دو نوشته درحدود500 میلادی است.

نوشته مهری که به یکی ازاسناد(5.B4) بایگانی دواشتچ سغدی آغاز قرن هشتم میلادی آویخته بود.
نوشته ای برپاره خم زیرخاکی مربوط به قرن اول ودوم میلادی که درسال 1951 دردوشنبه کشف شده است.
کتب اصلی که برای مطالعه زبان سکایی (ختنی) وجود دارد همانا تالیفات استن کونو می باشد .

3- زبان خوارزمی

زبان خوارزمی که خویشاوند سغدی است یک زبان دیگرایرانی شرقی آسیای مرکزی است که سابقاً درناحیه های بخش سفلای آمو دریا رایج بود. برای مطالعه زبان خوارزمی اسناد کمی دردست است. خط خوارزم باستان نیز مانند خطوط ایران و آسیای مرکزی مشتق ازآرامی ودارای هزوارش بوده است.

خطوط روی سکه های شاهان خوارزم باستانی وگنجینه اسناد خوارزمی که باستان شناسان شوروی درحفریات توپراق قلعه یافته اند ومربوط به حدود قرن سوم میلادی است، گواه وجود چنین خطی است. این اسناد هنوز(1945 میلادی) منتشر نشده است ومنابع عمده ما، درباره زبان خوارزمی هنوز همان منقولات کتاب های است که بسیار متاخراند و اسناد اصلی در موردعبارتهای مربوط به عقد وطلاق وسوگند، واژه هایی است که تعداد آنها کلاً به 3000 واژه می رسد، ودرکتاب فقهی غزمینی، فقیه خوارزمی قرن هفتم/سیزدهم میلادی به زبان عربی آمده است .

ابوریجان بیرونی دانشمند خوارزمی الاصل (1048-973) یکی ازفصول کتاب (آثارالباقیه عن القرون الخالیه) خویش را به شرح جشن ها و گاهنامه خوارزمیان اختصاص داده است. در فصل مذبور نامهای خوارزمی، روزهای هفته و ماه ها وصورفلکی وجشن ها ذکرشده است. برخی از کلمات خوارزمی به خصوص اسامی خاص – درتالیفات تاریخی وجغرافیای مولفان عربی زبان مانند ابن فضلان(آغازقرن دهم) واستخری (قرن دهم) ویاقوت (قریب 1229-1179) ودیگران نقل شده است .

زبان خوارزمی بادوخط نوشته شده: یکی خوارزمی میانه (که این اصطلاح بهتراز دوخوارزمی قدیم، است) که به خط آرامی خوارزمی نوشته شده،ودیگری خوارزمی متاخر(یاصرفاً خوارزمی) که با الفبای عربی – خوارزمی به نگارش درآمده است . باید گفت خوارزمی، زبان ایرانی خوارزم، سرزمینی در بخش سغدی رود جیحون (آمودریا) و امتداد آن تا دریای آرال بود که تا پایان سده چاردهم میلادی، ترکان خوارزم این زبان را به کلی از رده خارج کرد وتا زمان مغول در خوارزم رواج داشته و از آن پس از میان رفته و جای خود را به ازبکی داده است .

آثاربازمانده از زبان خوارزمی

دوکتیبه کوچک ازسرآغاز خوارزمی میانه برروی ظروفی گلی از کوه کریلگان قلعه یافت شده که آنها رابه طورآزمایشی به سده های دوم و سوم پیش ازمیلاد نسبت می دهند.

نوشته های روی سکه ها.

نوشته های روی ظروف سیمین مکشوفه در ناحیه اُرال.

اسنادی برروی چوب وچرم از توپراق قلعه و یکه پارسان که فقط نمونه های ازآنها منتشرشده است (دوره ناشناخته).

کتیبه های زوی استودان هایی از توق قلعه (دوره نا شناخته).

سفالینه ای از خومبوزتپه.

خوارزمی متاخر بیش ازهرچیز ازحواشی خوارزمی مقدمه الادب(تالیف 530ق) اثر مخشری می شناسیم.
تعدادی واژه خوارزمی، شامل نام های خاص وجغرافیایی راهم نویسندگان دوره اسلامی نقل کرده اند. مهم ترین اینها اصطلاحات گاه شماری ونجومی ونام پادشاهان است که آنها را بیرونی درالباقیه (390ق) آورده است .

7- زبان های دیگراز دوره میابه ایرانی

(سرمتی، آلانی، آسی، استی باستان)

سرمتی وآلانی به انضمام آسی (استی) از جمله زبان های ایرانی میانه ونواز شاخه شمال شرقی زبان های ایرانی هستند، به جزاستی برای آنها دیگرهیچ متن مفصلی نمی شناسیم .

این زبان های یاگویش ها، منابع قابل ذکری ندارند که به طور قطع حکم علمی نسبت وجود این زبان ها داده شود با این هم احتمال می رود روزی سند معتبری پیدا شود وشک و تردیدها رفع شود. به هرصورت زبان شناسان این زبان ها را هم از زبان های ایریانی میانه دانسته اند باشواهد اندکی که دارند.

نتیجه

درفرجام می توان گفت که هنوزهم اختلاف نظرهای درباره زبان های دوره میانه ایرایانی وجود داردازجمله منشای بعضی این زبان ها روشن نیست که از کدام زبان های باستانی ایرانی نشات کرده اند و بر سر منشای بعض شان اختلاف نظر وجود دارد از جمله برسرمنشای زبان پهلوی ساسانی که منشااش فرس باستان تلقی شده است.

همین طور برخی ها زبان بلخی را تخاری گفته اند و برخی هم بلخی. به هر صورت گذشته بشری نه تنها در مورد تاریخ زبان ها بلکه در هر مورد اجتماعی دیگر نا روشن است و بشر فقط با اسناد باستانی که پیدا می کند با اعتبارهمین اسناد قضاوت می کند درحالی که این مدارک و اسناد به هیچ صورت نمی تواند آیینه تمام نمای واقیعت گذشته بشر باشد. اما مساله زبان خیلی بغرنج تر از هرمساله اجتماعی دیگر بشر است به این معنا که زبان ها همیشه مکتوب نیست شاید تعدادی از زبان ها کتابت شده باشد و دیگرشان بدون کتابت از میان رفته باشد و از سوی دیگر اسناد مکتوبی هم که به دست ما می رسد، احتمالاً چنان که باید باشد از نظر صوتی، آن چنان خوانده نشود! به هر روی طبق مدارک تاریخی وباستانی این زبان های که برشمرده شد، زبان های دوره میانه ایریانی قلمداد شده است. باز هم این امکان وجود دارد با اسناد ومدارکی که درآینده به دست خواهد آمد زوایای ناروشن مساله روشن خواهد شد وبرخی از شک و تردیدها از میان خواهد رفت.

منابع

1-ارانسکی.ای.م، مقدمه فقه اللغه ایرانی، ترجمه کریم کشاورزی، انتشارات پیام، چاپ دوم 1379

2-ارانسکی. ای. م، زبان های ایرانی،ترجمه علی اشرف صادقی، انتشارات سخن، چاپ دوم 1386

3-اشمیت رودیگر،راهنمای زبان های ایرانی، ویراستاررودیگراشمیت، ترجمه فارسی زیرنظرحسن رضایی باغ بیدی، جلد اول، چاپ شمشاد، چاپ اول 1382

4-ابوالقاسمی محسن، تاریخ زبان فارسی، نشرسمت، چاپ پنجم 1384

5-یمین محمدحسین، تاریخچه زبان پارسی دری «واقعیت ها» نشر انتشارات کتاب، چاپ اول 1382