گفته بودم و می گویم

الف - کابل پرس مدتی است که متاسفانه به جای ترویج آزادی بیان، که آنرا شعار اصلی خود می داند، عملا دست به تحدید و خدشه دار کردن آن زده است. حمله و جنگ لفظی را با نقد علمی اشتباه گرفته و به بهانه نقد، اقدام به ترور شخصیت نوسندگان و شاعران نموده است. داکتر اکرم عثمان، که بی تردید یکی از افتخارات بی بدیل ادبیات معاصر ما به حساب می آید، آخرین کسی بود که مورد حمله کابل پرس قرار گرفت. شخصیت این پیر ادبیات ما در فضای باز کابل پرس به دار آویخته شد و تلاش های یک عمر این نویسنده بزرگ، به بهانه نقد، چنان با بی احترامی مورد تاخت و تاز قرار گرفت که کمتر می توان نمونه این گونه " قتل شخصیت" را در میان مردمان دیگر جست.

می دانم که من نیز با فرستادن مقاله ی " دین مقدس، زبان مقدس" به وبسایتی که اینک حکم قتلگاه نویسندگان را پیدا کرده است اشتباه بسیار بزرگی را مرتکب شدم و اعتراف می کنم که از این اشتباه خود احساس شرم می کنم.
ب- اینک دوباره تصمیم به تکرار همان اشتباه فاحش گرفته ام. عاملی که این بار و نیز بار نخست مرا به نوشتن و فرستادن مقاله وسوسه کرده است چیزی نیست جز روشن تر کردن ذهن خوانندگان این وبسایت، هر چند که ممکن است این بار نیز به کار به توهین و دشنام به خودم بیانجامد.

آقای زاهدی در مقاله نخست خویش، خواستار فارسی شدن ادبیات دینی شده بود. پاسخ من به آن نوشته به صورت کاملا روشن و واضح این بود که ما می توانیم قرآن کریم را به هر زبانی که دوست داریم ترجمه کنیم اما در کنار ترجمه باید و حتما متن عربی آنرا بگذاریم. اما در مورد خواندن نماز و حتی دعا، مصرانه از زبان عربی دفاع کرده بودم. اما متاسفانه در اولین نقدی که کابل پرس^? به نوشته من منتشر کرد، علاوه بر توهین و دشنام به من و متهم ساختنم به فرار و ... و جالب تر اینکه با بد فهمی یا جعل و تحریف معنایی مقاله " کتاب مقدس، زبان مقدس" مرا جزو مخالفان ترجمه قرآن قرار داده و با فرض گرفتن این مسئله، به دفاع و ضروری بودن ترجمه قرآن می پردازد. این در حالیکه است که من در قسمت اولیه مقاله صراحتا برگرداندن قرآن را یک امر قابل قبول پنداشته ام اما با شرط همراهی متن عربی اش.. تمام همت نقد اول کابل پرس براین متمرکز شده بود تا نشان بدهد که من مخالف ترجمه قرآن هستم و در نوشته خود با این کار مخالفت ورزیده ام. گویا ناقد محترم اصلا نوشته مرا نخوانده بودند.

ج- از این حرف ها و حدیث ها که بگذریم، می خواهم به خوانندگان گرامی کابل پرس چند نکته را یاد آوری کنم:
1- ما قرآن را به هر زبانی که دوست داشته باشیم می توانیم ترجمه کنیم به شرطی که با متن عربی اش همراه باشد.

2- گفته بودم و می گویم که امکان ترجمه کامل و امانت دارانه قرآن برای ما میسر نیست. به همین دلیل باید در کنار ترجمه ی مثلا فارسی آن، متن عربی اش همراه باشد. اینک برای اینکه بتوانم این گفته خود را بیشتر توضیح دهم توجه شما رابه اولین آیه قرآن مجید و شرح و ترجمه آن جلب می کنم:

آیه مبارکه بسم الله الرحمن الرحیم در فارسی به صورت " بنام خداوند بخشنده و مهربان" ترجمه شده است. در واقع این ترجمه یکی از مشهور ترین و قابل قبول ترین ترجمه های این آیه است. در این ترجمه، الله به خداوند، الرحمن به بخشنده و الرحیم به مهربان ترجمه شده است. کلمه خدا از ریشه " خود- آ" استخراج شده است و معنی آن همان واجب الوجود کلامی-فلسفی است. خود-آ، یا خدا کسی است که احتیاج به آفریننده ندارد و از ابتدای خلفت حضور داشته است. با این کلمه ما تنها می توانیم صفت ازلیت برای الله یا خدا متصور شویم. حال اگر کلمه خداوند را در نظر بگیریم معنی قطعی آن " صاحب" است. که در عربی به آن می گویند مالک الملک. بنابراین وقتی که ما الله را به خدا یا خداوند ترجمه کنیم تنها اوصافی را که برای الله قایل شده ایم ازلیت و مالکیت اند. یعنی با این ترجمه ما خدا را موجودی می دانم که ازلی است و مالک همه چیز. در این صورت خدای ما خالق ، قاهر، مهربان، ابدی واحد و ... نیست. وقتی که می گوییم الله، مراد ما موجودی است که شامل اوصاف بسیار وسیعی است.. الله ازلی است، ابدی است، رئوف است، رحمان است، قاهراست، ابدی است، مالک الملک است و...ممکن است گفته شود که فارسی زبانان نیز با گفتن کلمه خدا تمام اوصافی را که بر کلمه الله مترتب است در نظر می گیرند. اما چنین فرضی نمی تواند مشکل ترجمه و بحث زبانی را حل کند زیر کلمات و واژه و بار معنایی آنان مورد بحث ما هستند نه آنچه که بر دل و ضمیر مومنان می گذرد.

درترجمه " الرحمن الرحیم" نیز دچار همین مشکل هستیم. الرحمن به بخشنده ترجمه شده است در حالی که معادل عربی بخشنده نه رحمان که جواد است. معادل عربی مهربان نیز رئوف است نه رحیم.

نکته ظریف دیگر اینست که در عربی، صفت هایی که بر وزن فعلان ( مثل عطشان) باشند دارای دو ویژگی هستند، اولا دلالت بر کثرت می کنند ثانیا شمولیت عام دارند. الرحمن یعنی بسیار رحم کننده و البته که این رحم شامل حال همه موجودات می شود. چنین نیست که صفت رحمانیت خدا تنها شامل حال مومنین شود. اما اوصافی که بر وزن فعیل( مثل کریم) باشند اولا دلالت به دوام آن صفت نموده و ثانیا شمولیت خاص دارند. الرحیم یعنی خداوند برای همیشه رحیم است و البته رحیمیت حضرتش تنها شامل حال مومنین می شود.

نظامی گنجوی الرحمن الرحیم را در یک بیت به این شکل ترجمه کرده است:

پرورش آموز درون پروران

روز برآرنده روزی خوران

که مصرع اول ترجمه تقریبی الرحیم است و مصرع دوم ترجمه ای از الرحمن.

با این توضیح روشن می شود که یکی از زیباترین ترجمه های این آیه کوتاه که ما همیشه آنرا بر زبان داریم چقدر نا رسا و ناکامل است. با گفتن الرحمن و الرحیم حتی ما متوجه میزان رحمت خدا و اینکه این رحمت شامل چه کسی شود و به هر کس و چیزی چه مقدار می رسد و عمر این رحمت چقدر است می شویم. در حالیکه در ترجمه فارسی آن به هیچ وجه این مسائل قابل انتقال نیست.

البته که با آوردن این مثال تنها خواستم تاکیدی بر ترجمه ناپذیری قرآن نمایم. این تاکید اولا به هیچ وجه به معنی اینست که ما دست به ترجمه نزنیم. این مثال تنها اهمیت آوردن متن عربی در کنار متن فارسی را نشان می دهد. ثانیا به هیچ عنوان نخواسته ام و نمی خواهم زیبایی، ظرافت و عظمت های زبان مادری ام را انکار نمایم. مشکل اصلی، ترجمه ناپذیری متون ادبی است که هیچ ربطی به کیفیت و توانمندی های زبانی ندارد.

3- بازهم تاکید می کنم که برای مسلمانان، عربی، زبانی مقدس است. فقط از ذکر یک نکته خود را نا گزیر می دانم تا از بروز غاط فهمی و سوء تفاهم پیش گیری نمایم و آنهم اینست که: عربی زبان مقدسی است برای دینداران. برای کسانی که نگرانی دینی ندارند زبان عربی مثل همه زبان های دیگر است و واجد هیچگونه تقدسی نمی باشد. کسی که زندگی اش با قرآن گره خورده و نماز و دعا بخشی از زندگی روزمره اش را تشکلیل بدهد نمی تواند نسبت به قداست دینی زبان عربی بی توجه باشد. اما کسی که نسبت به این مسایل بیگانه باشد عربی همانند همه زبان های دیگر تنها یک زبان است و بس.

4- عده ای از علمای اهل سنت و نیز تعدادی از ائمه شیعیان تاکید بر حضور اسم اعظم الهی در کل قرآن کریم و به ویژه در آیه مبارکه بسم الله الرحمن لرحیم دارند. اسم اعظم الهی را شامل 72 حرف می دانند که جزو اسرار خلقت و عظمت حضرت حق بوده و بندگان مخلصش می توانند با کسب بخشی از آن راز ها و علایم به تذهیب نفس و خودسازی بپردازند. البته کسی که به خداوند و روزقیامت و نبوت اعتقاد ندارد می تواند اسم عظم الهی و رمز گونگی آنرا یک امر خلاف عقل بپندارد. اما مومنین به امور فوق نمی توانند نسبت به اسم اعظم الهی بی توجهی نشان بدهند.

اسم اعظم الهی را تنها در متن عربی قرآن می توان جست. به عنوان مثال حدیثی از حضرت امام جعفر صادق، نقل شده است که به صراحت حرف " ب" در بسم الله و به ویژه نقطه " ب" را جزو اسامی اعظم خداوند می دانند. درست به همین دلیل من بارها به قداست زبان عربی برای دین داران تاکید کرده ام، گفته ام و می گویم که این قداست تنها متوجه مومنین می شود.

4- آنچه که گفته ام و می گویم نه به گفته کابل پرس فتواست بلکه برداشت شخصی من از متون و دستورات دینی است و گفتگوی سالم می تواند به تقلیل خطاهای احتمالی ام کمک نماید.