اوزبیک خان و نقش آن در امپراتوری آلتین اوردو و شکل گیری ملتی به نام اوزبیک

طرز اداره امور اوزبیک خان
آنطوریکه در قسمت گذشته تذکر داده شد, بعداز به قدرت رسیدن اوزبیک خان, 8 سال تام سپری شد تا زمینه اعلام دین اسلام به مثابه دین دولتی آماده گردد.
از آن روز به بعد دین اسلام منتظم تمام امورات دولتی و غیردولتی قرار گرفت. علمای برجسته دین اسلام بیشتر از پیش از هر گوشه و کنار جهان دعوت گردیدند تا جامعه را بسوی تمدن اسلامی سوق دهند.
اوزبیک خان در حالیکه دین اسلام را زیربنای همه امورات خود قرار داد, قدرت دولتی را محکم و پایدار بدست خود گرفت و هرگونه جدائی طلبی را در حومه امپراطوری سرسختانه سرکوب نمود.

اوزبیک خان سیستم باجگیری باسقاق "1" را لغو کرد. باسقاق ها دیگر حق نداشتند از مستعمره های آلتین اردو باج و خراج جمع آوری کنند. بلکه خود امیران روس این حق را پیدا کردند تا باج و خراج خود را مستقیمآ به خزانه حکومت آلتین اردو تحویل دهند.
ازبیک خان گاه با درایت و گاهی با مشت آهنین به کمترین فرصت توانست تا نفاق و منازعات داخل امپراطوری را از بین برده و سطح اعتماد و همبستگی را در بین اقوام و قبایل تورک و مغول بالا ببرد.
تا به قدرت رسیدن اوزبیک خان اشرافیت امپراطوری آلتین اردو به زبان مغولی صحبت میکردند و امورات اداری نیز به زبان مغولی انجام می پذیرفت اما با آمدن اوزبیک خان به قدرت زبان تورکی رایج دربار و دیگر امورات اداره دولت گردید.

در آغاز قرن چهاردهم اوزبیک خان بزرگترین ریفورم "اصلاحات" اداری - ارضی یا به عباره دیگر اداری - تشکیلاتی را به منظور تمرکز سلسله مراتب قدرت در عمل پیاده نمود که بر اساس آن زون سمت راست اولوس جوچی در چهار اولوس بزرگ یعنی: سرای منطقه والگا, خوارزم, قریم "2" و دشت قبچاق تقسیم گردید. در رآس هر کدام ازین تشکیلات اداری "اولوس بزرگ" امیران اولوس بنام اولوس بیگ توسط خان اوزبیک مقرر شد. در نتیجه این ریفورم سیستم مستحکم عمودی قدرت بوجود آمد که اطاعت بی چون و چرای چهار تشکیل بزرگ اداری و ارضی یعنی خوارزم, قریم, والگا و دشت قبچاق را تآمین نمود. به این ترتیب قدرت خان اوزبیک در تمام قلمرو آلتین اردو توسعه یافت. زمامداری اوزبیک خان امپراطوری آلتین اردو را به قدرتمند ترین دوران آن مبدل ساخت. عصر اوزبیک خان به مثابه عصر طلائی فرهنگ و تمدن امپراطوری آلتین اردو در تاریخ نامگذاری گردید.
اساس آیدیولوژیکی اداره اوزبیک خان را تحمل و همزیستی عقاید تشکیل میداد, چونکه در سرزمین تحت اداره او پیروان مذاهب و ادیان مختلف اعم از اسلام, نصارا, یهودی و بودیسم با مناسک مختلف مذهبی باهم زیست داشتند که اوزبیک خان زمینه را برای نفوذ صلح آمیز اسلام به دیگر ادیان مساعد نمود. اگر چندیکه به خاطر حفظ و توسعه مناسبات حسنه دیپلوماسی دولت خود با سلطنت مصر, به سلطان مصر نوشت که امپراطوری آلتین اوردو از وجود پیروان ادیان غیر اسلامی پاک گردیده و فقط گروهک های کوچکی وجود دارد که آنها را نیز وارد دین اسلام نماید. از جانب دیگر در بستر این روش, اوزبیک خان مناسبات سیاسی, فرهنگی, اقتصادی وتجارتی خود را با تمام کشور های دارای عقاید دینی مختلف توسعه داد.

برای توسعه تجارت با جهان دیگر دو راه معروف تجارتی مورد توجه اداره اوزبیک خان قرار گرفت که آن راه معروف ایپیگ یولی راه ابریشم و راه والگا که کاروان ها را از مسکو تا بلغار و شرق نزدیک ارتباط میداد.
کاروان سرا های "ایتیل 3", "قریم 2" و "دیربیند 4" مملو از تجاران عرب, ارمن, بلغار, یونانی, جرمنی, یهود, اویغور, فارس, روس, چینی و تجاران خوارزمی بودند.
درین دوره بود که ساخت و ایجاد شهرها, سرای ها قصرها مساجد, حمام ها و بازارها چهره امپراطوری را دگرگون ساخت و مردم به تمدن شهری بیشتر رجوع نمودند. او نه تنها شهر های جدید اعمار کرد بلکه شهر های کهنه را نیز احیا و ترمیم نمود. انکشاف شهر ها شرایط مساعدی را برای رشد تجارت داخلی و خارجی مهیا نمود.
در زمان اوزبیک خان پایتخت دیگری بنام سرای الجدید بنا گردید.
اوزبیک برای تبادل و توسعه فرهنگی به رشد تجارت کاروانی دقت لازم را به خرچ داد که در نتیجه آن راه های مواصلات کاروان های تجاری نه تنها که امن و بی خطر گردید بلکه توجه بسیار در آبادی راه های تجاری صورت گرفت.

شاهدان عینی میگویند که مسافه قریم تا خوارزم فقط سه ماه را دربر میگرفت. درحالیکه ضرور نبود که کاروان ها هادی رهنما را مثل سابق با خود داشته باشند ویا آذوقه سه ماهه خود و احشام خود را با خود ببرند. این سهولت مهیا گردیده بود که راه را بدون هادی طی کنند و همچنان در راه ها به قیمت مناسب ضروریات خود را از محله های زیست مردم تهیه نمایند.امپراطوری آلتین اردو تجارت پر جنب و جوش را با ممالک اروپای غربی, آسیای صغیر, مصر, هند و چین برقرار نمود. استقرار و حفظ روابط تجاری آلتین اردو با دیگر خلق های دنیا از اهمیت بالای سیاسی و ستراتیژیک برخوردار بود. کوچکترین بی احترامی نسبت به عقاید خلق های دیگر میتوانست در روابط تجاری آسیب برساند. بنآ عمل بی احترامی و توهین به عقاید غیر خودی به شدت مجازات میگردید.
پژوهشگر آلتین اردو خانم ایلینا گیمادیفه در مقاله خود بنام اوزبیک خان منتشره سایت "شورای مفتی های روسیه" مینویسد: در بین جامعه الوس جوچی اقوام مختلف با هم میزیستند که برخی از آنها در چندین نسل مسلمان بودند به مانند بلغارها, اویغورها و خوارزم ها. اما دیگری مانند النها, باشقرتها, قمها, مریها, پلاوها, اودمورتها, چرکسها و چواشها از نسل های تورک و مغول بودند تمایل به وحدانیت داشتند ولی مسلمان نبودند. درحالیکه روابط تنگاتنگ اجتماعی با بخش مسلمان آلتین اردو داشتند. همین روابط مختلط اجتماعی زمینه را برای نفوذ و توسعه اسلام در ادیان دیگر بیش از پیش مساعد کرده بود.

از روئیت منابع تاریخی پیداست که تعالیم و اندیشه صوفی محمد الغزالی در اورال و والگای تورک نشین نفوذ و توسعه وسیع داشته است.
از آن زمانیکه اوزبیک خان خود را بنده الله و پیرو راه حضرت محمد ص اعلام کرد, شخصیت های روحانی امتیازات زیادی را در امپراطوری آلتین اردو بدست آوردند و همچنان وجایب آنها نسبت به دیگر اتباع تقلیل پیدا کرد. روحانیت حق آنرا پیدا کردند که عشر و زکات را خود جمع آوری و به اختیار خود به مصرف برسانند. آنها میباییست نه تنها پیشوای مناسک دینی و مذهبی باشند بلکه مآموریت قضاوت و تطبیق همه جانبه شرعیت نیز بدوش ایشان گذاشته شد. اما این همه امتیازات و وجایب محول به روحانیت اسلامی هیچ گاهی باعث تضیق عرصه و اذیت پیروان ادیان دیگرنگردید. بلکه مسیحیان نیز امتیازاتی را بدست آوردند که قبلآ نداشتند.

درین ارتباط نقل قولی از فرمان اوزبیک خان در مقاله خانم ایلینا گیمادیفه بطور مثال آمده است که ذیلآ با امانت داری تمام درینجا منتقل میگردد: همه صفوف رتبه داران کلیسای ارتدوکس و راهبان تابع محکمه ارتدوکس متروپلیت "شهری" هستند نه سیستم قضائی (اسلامی) آلتین اردو و نه هم تابع محکمه امیران روسی. هر کسیکه شخصیت روحانی را غارت کند, غرامت آنرا سه چند باید بپردازد. اگر کسی که دین ارتدوکس را مسخره کند یا کلیسا, صومعه و کنیسای صغیره را توهین کند جزای آن مرگ است بدون درنظرداشت اینکه آن شخص روس یا تورک و مغول است. بگذار روحانیت روس خود را آزادانه خدمتگار خدای خود حس کند. فرمان خان اوزبیک

حفاظت از حیات دینی و مذهبی خلق های دیگر, عدم قید و شرط و محدودیت در رفت و آمد مردم, انتقال خدمات و اموال و همچنان انتقال فکر و اندیشه و عقاید, پیش شرطی برای رونق اقتصادی, رفاه و آسایش مردم و تقویت امپراطوری آلتین اردو شد. دقیقآ در زمان اوزبیک خان اولوس جوچی در اوج پیشرفت و شگوفائی خود رسید. در شهر هاییکه مرکز تجارت بین المللی شده بود, مسلمان های آسیای میانه, مسیحیان روس, یهود های خزر, "پگانی5" های شمال باهم ملاقات میکردند.

ابن بتوته سیاح عرب که در قرن 15 از آلتین اردو بازدید کرده است مینویسد: (شهر سرای) پایتخت آلتین اردو یکی از مقبولترین شهر های کره خاکی است که به عظمت فوق العاده پیشرفت و ترقی رسیده است. همه جا پر از مردم, بازار های مقبول و سرک های وسیع. روزی ما با یکی از آق سقالان از یک پایان شهر صبح وقت حرکت کردیم که تا پایان دیگر شهر بعداز نیمه روز رسیدیم. این مبالغه غیر هنری ابن بتوته عرب را خانم ایلینا گیمادیفه بنابر داشته های خود چنین رقم زده و مقایسه میکند که در آن زمان داخل شهر 48 کیلومتر وسعت داشته, 13 باب مسجد جامع بوده, 75000 نفوس که مقایستآ شهر پاریس آن زمان 58000 نفوس داشته است.

اما صنعت شهرسازی, سطح رفاه آن زمان, سیستم آبرسانی و کانالیزاسیون یعنی فاضلاب, تجاران تازه وارد را شگفت زده میکرد. فواره های آب, کانال های بیشمار, حوض های آبازی مرکب با معماری های ظریف به مثابه قیافه سنت و فرهنگ تورکی و اسلامی معجزه آسا و غیر باورکردنی نمایش میداد. منار های آسمان خراش, گنبد های طلائی مساجد, قصرهای لوکس و زیبا, مدارس, استراحت گاه های مسافرین و تجاران, حمام ها و کاروان سرای ها تصورات فراموش ناشدنی را در ذهن بیننده می آفرید. فقط در زمان اوزبیک خان بود که واحد پولی آن تقویه و حصول مالیات مرتب گردید.

اوزبیک خان در کمپین های نظامی خود در غرب برعلیه پولند در سالهای 1337-1338 و در شرق برعلیه ایران در سالهای 1318 - 1326 نیز شهرت بسزائی کسب کرد. سیاست مدبرانه و انعطاف پذیر ازبیک خان باعث توسعه و تحکیم روابط بین المللی امپراطوری آلتین اردو گردید. او توانست با دولت مملوک مصر, هند, کشور های اروپای غربی و روم شرقی روابط دیپلوماتیک برقرار نماید.
قدرت با ترکیب همزیستی ادیان, عقاید و مذاهب, امپراطوری آلتین اردو را به مقتدرترین امپراطوری های زمان مبدل نمود.

و من الله التوفیق
ختم قسمت چهارم
ادامه دارد

"1" باسقاق - اصطلاح تورکی که مغولها برای حصول کنندگان باج و خراج و مالیه استعمال میکردند. مآمورین باسقاق واسطه در بین باج دهندگان و خزانه حکومت آلتین اردو بودند.
"2" قریم - همان جمهوری خودمختار کریمیای امروزی است که از تشکیل اداری اکرائین خارج شده و به روسیه فدراتیف پیوست. تورک های تا تار ساکنین بومی این سرزمین است.
"3" ایتیل - پایتخت خاقان هزر ویا خزر تورک های یهودی در اواسط قرون هشتم و دهم این شهر در دهانه والگا موقعیت دارد.
"4" دیربیند - در عصر حاضر مرکز جمهوری خودمختار روسیه فدراتیف است
"5"پاگانی یا پگانی به مجموعهٔ ادیان غیر ابراهیمی و یا چند خدایی و دوران باستان و نیز برخی ادیان قبیله‌ای گفته می‌شود. این ادیان هنگام ظهور مسیحیت در اورشلیم و گسترش آن در غرب و سرزمینهای تابع روم، بسیار شایع و متداول بوده و به‌این ترتیب رقیبی جدی و سرسخت برای مسیحیت محسوب می‌شدند. از اینرو کلمه پاگان برای مسیحیان، هم‌معنی کافر یا مشرک یا کسی است که از دین دور شده است.

گفته‌می‌شود پاگانیسم (که از کلمه لاتین Paganus مشتق شده است) در واژه به معنی دین مردم روستایی می‌باشد. توضیح این که بعد از فراگیر شدن مسیحیت در اروپا، ادیان قدیمی مانند پرستش خدایان یونانی، رومی و مصری در شهرهای اصلی برچیده شدند ولی در برخی روستاهای دور افتاده باقی ماندند. مسیحیت برخی از مراسم آیینی و مفاهیم خود را از ادیان پاگان به ارث برده است.

در قرون وسطی این ادیان به طور مخفی به حیات محدود خود ادامه دادند و اکنون نیز طرفدارانی دارند که در دوران مدرن آیینشان به نئو پاگانیسم معروف است. نئو پاگانیستها از رومانتیسیسم قرن هجدهم و نوزدهم تاثیر پذیرفته و به خدایان طبیعت معتقدند. به همین سبب با آیینهای ویکا یا جادوگری نوین و نئو درویدیسم در یک خانواده قرار می‌گیرند. منبع: ویکپدیا

منابع:
1 - شخصیت اوزبیک خان (http://readitall.ru/culture/0030.html)
2 - براقچی خاتون
3 - فرماندهان مشهور جهان (http://all-generals.ru/index.php?id=1220)
4 - اوزبیک, خان آلتین اوردو (http://www.k2x2.info/istorija/...)
5 - شورای مفتی تاتارها (اوزبیک خان (http://www.muslim.ru/articles/98/1633/)
6 - اوزبیک ها قصر نشینان تورک ها
7 - اوزبیک ها, سوالات و جوابات (http://сувары.рф/ru/content/han-uzbek-voprosy-i-otvety)
8 - افسانه ها و واقعیت های آلتین اوردو
9 – - اردوی نگی ها
10 - اوزبیک خان و شرایط شهزاده های روس
11 - اوزبیک خان و ایوان کاپیت - یوتوپ
12 - اوزبیک ها اشرافیت خلق تورک و سارت ها تجارت پیشه گان آسیای میانه - بخش اول مقاله رستم جان عبدالله یف (http://www.iarex.ru/articles/20548.html)
13 - ویکیپیدیا به زبانهای اوزبیکی, آذری, تورکی, عربی, هالندی, انگلیسی و روسی
14 - وبسایت مسلمانهای روسیه.
15 - تاریخ اسلام در پینزه مقاله تیمور خیرالدینوف.
16 - اسلام در آلتین اوردو.
17 – پروفیسور محمد فواد کوپریلی، صوفیان نخستین در ادبیات ترک، ترجمهٔ رفیق سبحانی، تهران،1383.
18 - منشآ ازبیک ها و قزاق ها (http://vlib.iue.it/carrie/cec/...)