ایستگاهی در ایستایی یک فیمنسیت

شاید بسیاری از شعر پردازان به این اندیشه دست نیافته اند که شعر امروز آهسته آهسته راه خود را از شعر معاصر جدا می‏کند؛ هرچند این دریافت آنقدر دست نیافتنی نیست و تفاوت‏ها خود می‏آیند که این پیش‏آمد را نشان دهند مثلن شعرهای پرتو نادری، مهدی اخوان ثالث، لیلا صراحت روشنی، خالده فروغ و... «مارک» شعر معاصر دارند و شعرهای ابراهیم امینی، مسعود حسن زداده، روح الامین امینی، مجیب مهرداد،ُ سید عاصف حسینی، وحید بکتاش،یاسین نگاه، بانو مهرگان و... را می‏شود در رده‏ی شاعرانی آورد که راه خود را از شعر معاصر و نسل پیش از خود جدا کرده اند.

اگر بخواهیم شاخصه‏ های شعری بانو مهرگان را به دیدبانی بگیریم باید پیش از هر اتفاق به جایگاه بلندی ایستاده شویم بعد نگاه‏مان را آماده‏ی سفر کنیم، سفری که ممکن ما را در همان شروع راه به چهار راهیی ببرد که هر کدام به دهلیز‏های درون در درونی منتهی شود.

با این که نیمی از نسل سوم شاعران ما راه‏رو نسل پیش رو خود بوده اند و با شعر برخورد کهنه و قرارادی داشته اند؛ بانو مهرگان را می‏شود در شمار شاعرانی آورد که از این سنت زنجیر پاره کرده و خواسته اند خود نسل سوم و پیش رو نسل بعدی خود باشند.

اگر نگاه مان را از بیرون به درون شعرهای شاعر ببریم، با آنچه رو در رو می‏شویم غیر از دغدغه‏های درونی‏اش نیست و آنچه ما را در این رفتن به ایستایی و درنگ وا می‏دارد، پرداخت مدرن و امروزی‏یست که در تهنای اندیشه‏ی شعرهایش تهنشین شده است. چشمگیرترین شاخصه‏ی که از شاعرانگی و نگاه شعر او به ما دید می‏زند، گرایش‏های فمینیستی و سلیقه‏ی زنانه یست که در سراسر شعرهایش حضور دارد . گاهی همین ویژگی برخورد او را نسبت به فرم، زبان و ساختار شعر چنان گره می‏اندازد که زن بودنش را فاش می‏کند مانند این شعر:

موهایم را می‏تراشم / بعد می‏چرخم دور خود / با آغوشی پر جنازه و خون دَورِ این جهان / بی خبر از این‏که تمام شما / فقط در عکس‏ها مهربانید و پر لبخند.«1»

***

«تراشیدن مو «،» چرخیدن به دَور خود « با «آغوشی پر از جنازه و خون « آرمان‏های خودی اوست که در ته‏ی این شعر و شعر‏هایش تهنشین شده است و همین اصل می‏آید که این شعر را در نهایت زنانه نشان دهد:

مو که یکی از سمبول‏های غرور زن است او می‏خواهد آنرا بتراشد بی آن‏که در فکر این بیافتد، با تراشیدن؛ این غرور شکسته خواهد شد و برای این که بیزاری خود را از این سیاهی نشان دهد با تلخی به دور خود برقصد و به مرد‏ها نشان دهد که شاد است.
در بند دوم شکل هندسی درونی شعر و گمان زنی خواننده دستخوش دگرگونی می‏شود و دوباره شعر را سمت همان آرمان‏های فیمنستیی می کشاند که به خواننده می‏رساند پس رها شدن از شر این سیاهی که به او هویت «سیاسر» داده است، می‏خواهد به دور خود برقصد آن هم «با آغوشی پر جنازه و خون و شاد شدن خود را نشان دهد و با انگشت گذاشتن روی درشتی (جهان) ، اشاره به دنیای خودش دارد و آخر سر تمام ابهام و لفافه‏ها را از روی شعرش دور می‏زند و تمام مرد‏ها را با انگشت نشان می‏دهد و می گوید:

«بی خبر از این‏که تمام شما / فقط در عکس‏ها مهربانید و پرلبخند.»

و با این ضربه‏ی آخر آرمان‏های درونی زنانه خود را فاش می‏سازد.»

هرچند جرقه‏های این چنینی و گرایش‏های فمینیستی را ما در پیشینه‏ی زبان فارسی داشته ایم که «رابعه بلخی» را می‏توان در پیشاپیش این نسل آورد و «فروغ فرخزاد» را در اوج یا نیمه راه، و «مریم هوله»، محبوبه «ابراهیمی» و... و بانو مهرگان را در امتداد راه، همین راهی که تا آخرین چرخش زمین امتداد خواهد داشت. و برخورد را در تمام راه رفت‏ها و شعرهایش می‏شود دید مثل این بند‏ها:

قدم مي‏زنم / قلم مي‏زند / قلبم مي‏زند/ به شدت باز مي‏شوند پاهايم / مي‌پرد چشم از خوابم/ وحشت‏زده دستانم !/ كسي تمام مرا از نوك سينه‌هايم / هوووووووورت / مي‌جود ...

***

ولی تكرار لكه‌هاي لحاف در خانه / به مقاومت شب مي‌افزايد / قلب يكي تند مي‌زند به بكارتي/ ديگر تمام شد...گوش‌هايم پر است از الله اكبر / هميشه قابل سنگسار است راز اشك‌هاي زير لحاف..

و گاهی هم شاعر خواننده‏هایش را خلافت تمام عادات شعرهایش دچار ابهام و هیچ گرایی و معنا گریزی می‏کند مثلن در این شعرها:

جنازه‏های را که اندازه‏ی آغوش من اند / می‏شود پشت دندان‏های یکدستم / مومیایی کرد / دَور لبانم خیمه‏ی چهار میخ کرده ام / تا لبخند زار نزند...

***

چشمانم را مومیایی / و ستاره‏ها را از مردمک‏هایم / نمی‏دزدم...

و گاهی هم خط زبانی این شعرها آنقدر صمیمی و ساده می‏شود که کمی از سایه‏های ابهام قبلی را آفتابی می‏کند... مگر با آن هم در جا جای از شعرها این سایه‏ها باقی می‏مانند و صمیمیت و روال منطقی شعر را دچار لغزش می‏کند.

آنچه میان چشم داشت‏های شاعران امروز و دیروز تفاوت می‏گذارد چهره بدل کردن عصر است که این تفاوت‏ها امروز بحث ادبیات آرشیف را پیش می‏کشد و برای آفرینشگران می‏گوید آنها آفرینش‏های دیروز را بگذارند به دیروزیان و به نسل خود و پس از خود بیافرینند. باخوانش شعرهای این شاعر می‏فهمیم که او “ناصر خسرو” و “رابعه” را در آرشیف گذاشته است و خواسته خود در جای خودش باشد. رسیدن به این نهایت می‏آید که بگوید: مهرگان زبان و ساختار را به هوشمندی در خدمت زیباترشدن شعر به كار گرفته است.

قالب‏های شعر همه ظرف‏های استند که شعر را از یک زبان ناشناخته و گم برگردان کرده و در ظرفیت آن بریزیم و ظرفی که بنام قالب سپید خوانده می‏شود با گنجایش ترین قالبی‏ست که با آن شعر را از زبان اولی به من خود و بعد برای خواننده ترجمه کرد. شعر سپید قالب جدی و عصری برای امروزی سرودن است و مهرگان زبان و ساختار را به هوشمندی در خدمت زیباتر شدن شعر به كار گرفته است، آن‏چنان که می‏شود با گام‏های بلند با آن قدم زد و از دست دادن بار بار به آن‏ها خسته نشد.

از جایگاه زنجیره‏ی تصاویر که بیشتر از هرچه موجب دلبستگی خواننده می‏شوند برخورد مهرگان خیلی‏ها ژنیریک است و در تدوین و کنار هم گذاشتن آن‏ها هم سلیقه‏های زنانه‏ی او دست دارند:

روی میز نطفه‏یی به من خیره مرده است / پشت در یکی / برای مرگ نطفه گریه می‏کند / ومن با سیخک مویم بر آن / نقشه‏ی افغانستان را می‏کشم...

در پرداخت‏های شعری این شاعر بازی‏های زبانی با این که کمتر دیده می‏شود مگر با آن هم محکم بودن این بازی‏ها را می‏توان حس کرد. مثلن در این شعرها بر ترین رویداد همان اتفاقی‏ است که در زبان آن افتاده:

به یادت که می افتم / می افتم...

***

به برف می‏ریزم / به هم می‏ریزم / سپید می‏شود شعری...

***

تا جوانه زد ریشه از رگ‏ها / شگوفه در من / من در حلقه / و حلقه در حلقم

***

یک نفس نمی‏شود نفس کشید / فاژه می‏کشم / می‏کشد فاجعه‏یی مرا دنبالش...

***

لبانم سوخته اند / و تبسمم در بدر تر از در / به روی تان باز است...

***

اگر در یک کلیت بخواهیم شالوده و ظرفیت شاعرانگی مهرگان را در یک ظرف بریزیم باید بگویم:

بانو مهرگان به فوتوژرنالیست حرفه‏یی می‏ماند که با ظریف سنجی‏های چشم سومش از اتمسفیر و رویداد‏های دور و برش عکاسی می‏کند و هرگاه که چشمش دنبال زاویه‏ها می‏گردد به خود می‏گوید:

این را از یاد نیانداز که تو زن هستی، این دکته در تمام طول راه شانه به شانه با او راه می‏رود و روانش به سلیقه‏ی همین اندیشه گزینش می‏کند... درست مثل این بندها:

بعد از این نمی‏رسد هیچ / لحظه‏ی رفتنت / جوان می‏مانیم و خدا حرفی ندارد / عقربه‏ها در جعبه‏ی آرایشم / بالآخره کمر ساعت را شکستم.

***

ولی می‏شود فکر کرد حالا / خیلی بلندتر از طناب لباس‏ها...

***

و در این نگاه کرد خیلی‏ها کم اتفاق می افتد که او عکس‏های ضد نور و یا میزان ناشده بردارد.

***

ابروانم را نمی‏چینم / شانه‏هایم را می‏تکانم / ولی می‏ترسم / می‏ترسم ساعت زنگ بزند / و من خواب را فقط دیده باشم...

***

و در این نگاه کرد گاه گاهی عکس‏های او دچار تزلزل می‏شود و این تصاویر ضد نور فکس ناشده بر می‏دارد مثلن در بندی می‏خوانیم:

قدم مي‏زنم / قلم مي‏زند / قلبم مي‏زند/ به شدت باز می‏شوند پاهايم / مي‌پرد چشم از خوابم/ وحشت‏زده ‏دستانم !/ كسي تمام مرا از نوك سينه‌هايم / هوووووووورت / مي‌جود / من سگي را مي‌شناسم / كه رنگين كمان را قرار است ببيند.

***

من سگي را مي‌شناسم / كه رنگين كمان را قرار است ببيند.

این بند با تصاویر پیش از خودش هیچ رابطه‏ی ایجاد نمی‏کند با این که با تنهایی خودش می‏تواند یک شعر زیبا باشد...

در این برخودها نگاهش نسبت به آنچه می‏بیند خیلی فوتوژنیک است و با همین عکس‏ها دنیای بیرونی‏اش را با روان خود پیوند می‏زند و این عکس‏ها را اول تحویل من خودش و پس از آن تحویل خواننده می‏دهد.

و آخر سر این که کج و راست‏های را که بانو مهرگان در درون شعرهایش به شناسایی گذاشته است یک روز خود بدل به سبک و گویش او خواهد شد. به امید روزی که کتاب‏هایی از او در قفسه‏ی کتاب‏های ما داشته باشیم.

پیش از این که انگشتانم را از کلیدهای کامپیوتر بکنم برایش آبی را همیشه آبی آرزو می‏کنم می‏کنیم...