خیام پرسندۀ قاطع با جرأت محدود

مطلب ذیل تلخیص و فشردۀ دیدگاه آرامش دوستدار در مورد خیام نمی باشد و بلکه بخشها و جملاتی از ملاحظات اوست. دقیق تر بگویم: آنچه در ذیل آمده آن قسمتی از نظرات آرامش دوستدار است که من هنگام خواندن کتابهای او زیر آن خط کشیده ام. لذا برای خواندن کل مطلب لطفاٌ به کتابهای آرامش دوستدار مراجعه نمایید. البته اینرا نیز باید دانست که تایپ و نشر کامل مطلب حق چاپ را نقض می نمود.

چون هدف اصلی فراهم نمودن زمینۀ آشنایی با اندیشه های آرامش دوستدار هست، لذا مطلب بدون هیچگونه دخل و تصرف و تکرار از متن کتاب برگزیده و تایپ شده است. در نسخه ابتدایی این مطلب صفحات دقیق کتاب نیز تایپ شده بود. اما برای جلوگیری از سرقت آن، که حالا با کمک کمپیوتر فقط با فشردن یک دگمه انجام می گیرد، از نشر آن صرف نظر شد و در عوض فقط نام کتاب بعنوان نمایه درج شده است.

نشر چاپی و یا الکترنیکی این مطلب بدون درج لینک کامل این صفحه اجازه نیست و مبادرت به آن سرقت است.

جعفررضائی

آغاز مطلب، نویسنده: آرامش دوستدار

با این همه، ایران اسلامی به معنای ویژه اش، یکسره از پرسش خالی نیست، یکی دو استثنای تاریخی در آن می توان یافت. خیام یکی از آنهاست. چه بسا میان قدمای ما خیام تنها کسی ست که اصلاً می پرسد. پرسش خیام جدی و حقیقی ست و آنطور که من می بینم ناشی از این که او به این جهت رویداد جهان را بی محمل می یابد که از انگیزش و سرانجام آن در دایرۀ نظامی که به زعم او نیز خالق و ناظمی دارد سردرنمی آورد. به این علت اگر همخوانی این بُعد دوگانه را از فضای فکری خیام بگیریم، تمام پرسشهای او بی معنی می شود. به همان گونه که پرسش او از حد شکوه تجاوز نمی کند و شکوه و شکایت همیشه مرجعی دارد که بدون او سخن و پرسش خیام هم نمی توانست میسر گردد، شوریدن او نیز در نهادش محکوم به شکستی ست که او را به صلحی اضطراری یا انتخابی با عامل و مرجع جهان سوق می دهد. "تا چند خوری غم جهان گذران" نتیجۀ آن شکست و نمودرا صلح ناشی از آن است. قطع نظر از نتیجه ای که بر اثر باورش به عامل و مرجع هر چند خودکامۀ جهان بدان رسیده و در آن گرفتار مانده، به صرف آنکه سه گانگی جهان طبیعت و آدمی و خدا در بستگی شان به عنوان مشکل برای او مطرح می شود، خیام میان قدمای ما، سوای رازی، نه فقط تنها کسی ست که می پرسد و در نتیجه می اندیشد، بلکه به کلیت جهانی سرگردان و نابهنجار می اندیشد ساختۀ خدایی آفریننده و توانا که عامل و مسئول سرنوشت آدمی نیز هست. اینکه مخاطب او در پرسشهایش معناً خداست، اینکه جهان سازی، جهان آرایی و جهان ویرانی او را مثلاً بر خلاف مولوی مردود اعلام می کند، یا کل نظام این جهان را نادرخور می شمرد، هم دال بر این است که به خدایی عامل و آمر باور دارد و هم طبعاً دال بر این که خود را در اندیشه و سنجشش برتر از آن می دانسته که به مدعیات و توجیهات ادیان و مؤسسان آن وقعی نهد. به همین جهت هم خود را کافر و بی دین خوانده و بهشت و دوزخ را دست انداخته، تا از دید خود بی ارزشی اینگونه تصورات دینی یا اسلامی را نشان دهد. اما هیچیک از اینها الزاماً ناقض باورداشتن به خدانیست. به هرسان خیام قادر نیست بن بست صلح اضطراری یا انتخابی با خدا را بازنماید و وجود خود او را معروض پرسش قرار دهد، یعنی در هستی او شک کند.

هرگاه از هدایتیسم نهان و آشکار زمانۀ خود که همیشه نشیب و فراز داشته بگذریم و نیز لغزشهای اساسی هدایت را در فهمیدن خیام ندیده بگیریم- از جمله اینکه خیام را فیلسوف می خواند؛ استهزایش را در مورد نویدها و توضیحهای دینی و خصوصاً اسلامی مربوط به این جهان و جهان دیگر حمل بر نفی خدا از جانب او می نماید؛ حسرتی مشترک و همریشه نسبت به گذشتۀ ایران در خیام و حسن صباح می یابد، این حجت اسماعیلی و مآلاً مسلمان شیعی مذهب را به دلیل "مذهب جدید"ش موجد "شورش ملی ایران" می نامد و در خیام، با وجود آنکه در رباعیاتش به اندازه کافی به عقل خندیده، مؤسس مکتبی عقلی و فلسفی می بیند(ر.ک. ترانه های خیام، مقدمه)- هدایت تنها کسی ست که بن بست پرسش خیام را شکافته و به گونۀ خود راه آن را به پیش باز کرده و ادامه داده تا به نفی خدا منتهی گردد. تأثیر مشابه هر دو در ما این بوده که ما همیشه می توانیم به گونه ای خیامی و هدایتی شویم یا در امور بنگریم، بی آنکه لحظه ای به خودمان زحمت این را داده باشیم که گامی در راه پرسش آنان به جد برداریم.(درخششهای تیره، چاپ سوم، نویسنده آرامش دوستدار)

مطالب مرتبط: