شاهنامه پس از هزار سال

يادداشت
پيش از آنکه به نوشتارم بيآغازم، بايد يادآور شوم که اين نوشته به دين و باور کسی کاری ندارد. سخن بر سر فرهنگ است و به ويژه فرهنگ دست داراز و بهره کشی، که از آن در سرگزشت ايران و شاهنامه فردوسی ياد شده است.

پيشگفتار

به نام دادار نيک انديش
شاهنامه گنجی است، که از رنج سی ساله ی تنانی و روانی فردوسی توسی به دست آمده است.
بُنمايه ی داستان های شاهنامه يادگاری است از گزشتگان، که آن را فردوسی با هنر سرايش و زبردستی با سرگزشت روزگار خويش به هم آميخته و به چکامه ی ماندگار درآورده است.
شاهنامه را فردوسی هنگامی نوشت که:
زمانه سرای پر از جنگ بود
به جويندگان بر جهان تنگ بود۱
شاهنامه بهره ی سوده شدن زندگی فردوسی بود:
بسی رنج بردم در اين سال سی
عجم زنده کردم بدين پارسی۲
فردوسی با نوشتن شاهنامه هستی اش را سربهای فرهنگ پارسی کرد. رنج سی ساله ی فردوسی تنها پژوهش و نوشتن شاهنامه نبود، رنج کلان فردوسی تيغ شمشير برهنه ی بندگان سرسپرده ی بود، که سر دقيقی را از تن جدا کرد.
نخست دقيقی به نوشتن شاهنامه آغازيد:
جوانی بيامد گشاده زبان
سخنگوی و خوش طبع و روشنروان
به نظم آرم اين نامه را گفت من
ازو شاد مان شد دل انجمن۳
زندگی دقيقی مانند زندگی فردوسی به رنج چندين ساله نکشيد، و سرش به زودی زير تيغ بندگان رفت:
يکايک ازو بخت برگشته شد
به دست يکی بنده برکشته شد۳
فردوسی که يکی از رنج های جانگدازش همين لبه ی بران تيغ بود، از بخت خوش زبان پارسي، آن را نچشيد و کارش را با پيشکش شاهکار بزرگی به پايان رساند.
باری، ازهمگشايی و سفرنگ شاهکاری که فردوسی در سرودن آن بسی رنج برد، کار ساده ی نيست. آنچه از دست مان و زندگی کوتاه و زودگزر مان بر می آيد، پژوهش پيرامون چند پديده ی شاهنامه است. بررسی و شناخت همه ی پديده های شاهنامه نه کار يک تنه است و نه هم به سادگی و امروز و فردا پايان می يابد. شناخت شاهنامه، شناخت بنيادين سرگزشت سرزمين ايران و آغاز و انجام دودمان های می باشد، که پيشرفته ترين فرهنگ روزگار خويش را دارا بودند.
اگر خواسته باشيم روی هر سروده درنگ کنيم، يا با واژه ها درآويزيم و تار و پود آن ها را بشکافيم، بايستی از نو زاده شويم، زيرا به سادگی نمی توان پاسخ داد، که خداوند جان و خرد کيست:
به نام خداوند جان و خرد
کز اين برتر انديشه بر نگزرد۴
چرا جايگاه خرد بالاتر از پديده های ديگر است:
خرد بهتر از هر چه ايزد بداد
ستايش خرد را به از راه داد۴
چرا يزدان، جهان را نه از هيچ، که از چيز، چيز کم يا ناچيز آفريد:
از آغاز بايد که دانی درست
سر مايه ی گوهران از نخست
که يزدان ز ناچيز، چيز آفريد
بدان تا توانايی آمد پديد۵
يزدان ناپاک کدام است، که فردوسی از يزدان پاک سخن می راند:
جهان مر ترا داد يزدان پاک
ز تابنده خورشيد تا تيره خاک۶
يا دين ناپاک کدام است، که فردوسی از دين پاک سخن می راند:
سخن گوی و روشن دل و پاک دين
به کاری که پيش آيدش پيش بين۷
آيا نخستين هوار جدايی دين از کشورداری از فردوسی نيست، هنگامی مي گويد:
چو با تخت منبر برابر کنند۸
تنها پژوهيدن روی همين واژه ی ناچيز، گفتمان را به جايی می کشاند، که در آن سرچشمه ی فرگشت (تکامل) و پيدايش زنده جان ها نهفته است.
گشودن راز درون پرده، که چرا فردوسی آغاز بدبختی، ويرانگری، بيابانيگری و پايان انديشه ی نيک، گفتار نيک و کردار نيک را در سرشت زهاک تازی می بيند و نه يونانی يا رومی:
به سر بر نهاد افسر تازيان۹
بهر روی، در اين نوشته کوشيده می شود، تا راز درون پرده ی فردوسی آشکار گردد و گَرد و خاک از روی چهره ی راستين زهاک تازی روبيده شود.
از اين رو، پس از آشنايی با فردوسی و شاهکارش، روی پديده ی زهاک درنگ می شود، پس از آن پيرامون همگونی های زمان زهاک و تازيان سخن به ميان می آيد و در پايان نگاهی گزرا به بندگی کشاندن ايرانيان و آرامگاه پسين ترين شاهنشاه شان انداخته می شود.

۱شاهنامه برگه ٣
۲شاهنامه بر گه نوزده
۳ شاهنامه برگه ی ۳
۴شاهنامه برگه ی٢
۵ شاهنامه برگه ی ٢
۶ شاهنامه برگه ی ۱۸
۷ شاهنامه برگه ۱۶
۸ شاهنامه برگه ی۵۲۰
۹شاهنامه برگه ی ۸

فردوسی

نميرم از اين پس که من زنده ام
که تخم سخن را پراکنده ام۱
پژوهشگران و فردوسی شناسان نام فردوسی را به چندين گونه آورده اند. يکی فردوسی را به نام حسن بن منصور، ديگری او را حسن بن علی، سه ديگر او را حسن بن منصور بن فرخ و چهار ديگر او را ابوالقاسم۲ فردوسی ياد می کند.
بيگمان فردوسی هم مانند همه دانشمندان، نويسندگان، چکامه سرايان و سرانجام همه ی مردم پارس، بايستی نام تازی هم می داشت. چون تنها نام پارسی داشتن در آن روزگار، ناروا و ناشايسته بوده۳ و اگر کسی هم در برابر اين ناروايی می ايستاده و سر خم نمی کرده، نام پارسی برايش چنان هزينه ی گران برمي داشته، که از نام و نشان پارسی بيزار می شده است.
شايد برگزيدن نام منصور برای فردوسی گرايش خانواده اش به منصور حلاج۴ بوده باشد، به کسی که به گفته ی حافظ شيرازی اسرار هويدا می کرد:
گفت آن يار کزو گشت سر دار بلند
جرمش آن بود که اسرار هويدا می کرد
باری، از بهر اينکه پدر فردوسی از پرداخت باج و گزيت کمرشکن بخشوده شود، فردوسی را منصور ابوالقاسم نام نهاد و چون نام پدر فردوسی علی بود، او را به نام منصور ابوالقاسم پور علی فردوسی نيز ياد می کردند.
فردوسی در سال ۳۱۹ خورشيدی۵ برابر به سال ۹۴۱ ترسايی در دهکده ی باژ شهرک توس استان خراسان زاده شد.
از اندوخته های دانشی فردوسی چنان برمی آيد، که پيشه و سرگرمی فردوسی نه روزی درآوردن، که بيشتر آموزش و پژوهش بوده است.
هنگامی فردوسی می سرايد:
بسی رنج بردم در اين سال سی
عجم زند ه کردم بدين پارسی۶
رنج سی ساله ی فردوسی تنها رنج آموزش، به ويژه آموزش زبان های پارسی نوين، تازی، پارسی ميانه، زبان پارتی خراسان و سرانجام نوشتن شاهنامه نبود، رنج بزرگ فردوسی، رنج روانی و ترس، از تيغ بران پارس زدايان بود:
بپرسيدم از هر کسی بيشمار
بترسيدم از گردش روزگار۷
با اين همه فردوسی سر فرود نمی آورد و از پا نمی نشيند و پيش از آنکه خون در رگ های فرهنگ کهن پارسی خشک گردد، چنان کاخی پی می افکند، که از باد و باران نيايد گزند و چنان يادگاری به جا می گزارد، که بر او آفرين از کهان و مَهان باد.
يکی از خوشبختی های فردوسی در اين بود که او روزگار اندوزيدن دانش و آگاهی اش را در زمان خاندان ساماني گزراند.
سامانيان (۲۵۳ - ۴۸۳ خورشيدی برابر به ۸۷۴ - ۱۰۰۴ ترسايی) در راه پيشرفت و گسترش زبان پارسی، از چکامه سرايان بزرگی مانند رودکی، دقيقی و فردوسی پشتيبانی نمودند و پس از کشمکش های فراوان با تازيان، سرانجام زبان تير خورده ی پارسي را به نام زبان پارسی نوين زنده ساختند و گسترش دادند۸.
فردوسی با به چکامه درآوردن شاهنامه تا مرز پيروزی يک باژگشت (انقلاب) فرهنگی پيش رفت، ولی بدبختانه کيهان ناپايدار او را از پيشروی باز داشت. فردوسی در سال ۳۹۷ خورشيدی درفش دگرگونی را اميدوار و آرزومند در مرز پيروزی خلاند و چشمانش را برای هميشه در توس خراسان بست.
کشمکش و ستيزه بر سر کيش بخشيدن و پيشکش آيين به فردوسی هنوز دنباله دارد. از نگر من دين و آيين فردوسی را می توان از درون شاهنامه درآورد.
شروين وکيلی۹ از يادداشت های نظامی عروضی سمرقندی که پيرامون دين فردوسی نوشته است، ياد می کند، که گويا گروهی فردوسی را از ناگرويدگان می خواندند. از بهر اين رهبران دينی شهر توس، از به خاک سپاری اش در گورستان مسلمانان خودداری کردند. خانواده و شاهنامه دوستان، مرده ی فردوسی را در باغش به خاک سپاردند
فريدالدين عطار در رازنامه اش می نويسد:
شنودم من که فردوسی توسی
که کرد او در حکايت بی فسوسی
به بيست و پنج سال از نوک خامه
به سر می برد نقش شاهنامه
عطار پيوسته به آن از زبان آخوندی می نويسد، که:
چنين گفت او،که فردوسی بسی گفت
همه در مدح گبری ناکسی گفت
به مدح گبرکان عمری به سر برد
چو وقت مردن آمد بي خبر مرد
مرا در کار اين برگ ريا نيست
نمازم بر چنين شاعر روا نيست۱۰
از درونمايه ی گفتار فردوسی چنان برمي آيد که فردوسی خردگرا بود، پس هر ديدگاهی که خردگرا نباشد، شايان پزيرش نيست.
فردوسی شاهنامه را به نام خداوند جان و خرد می آغازد و نخستين گفتارش را اندر ستايش خرد می نويسد:
خرد بهتر از هرچه ايزد بداد
ستايش خرد را به از راه داد ۱۱
از اين که بگزريم، می بينيم که ديدگاه فردوسی از آفرينش جهان، هيچ پيوندی به کيش های روزگارش نداشت. فردوسی به اين نگر بود که يزدان ز ناچيز چيز آفريد، سپس پيرامون فرگشت آدمی می نويسد، که گويا آدمی به همينگونه نبوده:
سرش راست برشد چو سرو بلند۱۲
شايد آدمی نخست به چهار دست و پا ره مي گشوده، که سپس خميدگی اش را از دست مي دهد!
باری، پيوند فردوسی به خرد و ديدگاهش از آفرينش، بيشتر به يادداشت های نظامی عروضی سمرقندی و چکامه ی فرالدين عطار نزديک است، تا بخشيدن کيش ديگری.
بدک نخواهد بود که در پايان اين بخش نگاهی به نگر های ناسازگار با فردوسی هم بياندازيم.
سلطان محمود پادشاه غزنه در سال ۴۰۷ خورشيدی پس از کشتار فراوان و پيروزی در شهرستان ری، مجد الدوله ديلمی را از بهر خواندن شاهنامه سرزنش می کند.
۱۳جليل رازی قزوينی (نويسنده) شاهنامه را ستايش گبرکان می خواند.
فرخی سيستانی می گويد که: شاهنامه دروغ است سر به سر.
معزی نيشابوری می گويد: من در شگفتم که فردوسی چرا دروغ و بيهوده گفت.
انوری چکامه سرای دربار سلجوقيان شاهنامه را بی ارزش می خواند.
محمد حسين حسينی، علامه تهرانی می نويسد: اين همه سر و سدا برای بزرگداشت فردوسی ... اين مرد زيانکار برای چيست۱۳؟

۱ شاهنامه برگه ی ۵۲۸
۲ ذبيح الله صفا، تاريخ ادبيات در ايران برگه ۴۵۸
۳ ذبيح الله صفا، تاريخ ادبيات در ايران برگه ۷۱
۴تارنمای فرهنگسرا: منصور حلاج از سرکشانی بود، که خرقه صوفيانه از سر کشيد و به خاک انداخت. او در بغداد به روشنگری پرداخت و مردم بغداد را در سال ۲۹۶ خورشيدی در برابر خليفه ی بغداد بشوراند. و سر انجام به دست خليفه ی بغداد به سرنوشت مانی و مزدک و بهزادان (ابومسلم خراسانی) گرفتار شد.
۵ ذبيح الله صفا، تاريخ ادبيات در ايران برگه ی ۴۵۹
۶ شاهنامه برگه ی نوزدهم
۷ شاهنامه برگه ی ۳
۸ ويکی پديا فارسی
۹ تارنمای باشگاه شاهنامه پژوهان ايران
۱۰ فريدالدين عطار: اسرار نامه حکايت ۱۲۰
 ۱۱ شاهنامه برگه ی ۲
 ۱۲ شاهنامه برگه ی ۲
۱۳ ويکی پديا دانشنامه آزاد