شاهنامه

شاهنامه به نام خداوند جان و خرد آغاز مي شود. فردوسی که در ادبسار پارسی تک و يکه تاز است، وارونه ی همه خامه به دستان به جای خداوند بخشنده و مهربان می سرايد:
به نام خداوند جان و خرد
کز اين برتر انديشه برنگزرد۱
او سپس از آفريده های خداوند جان و خرد نام می برد:
خداوند کيهان و گردون سپهر
فروزنده ی ماه و ناهيد و مهر۱
فردوسی به شناسانيدن خرد می پردازد، که چه پايه و ارزشی دارد. خرد در شاهنامه پديده ی پرتو افشان و روشنگری است، که روی تاريکی پرتو می افشاند، پوشيده را پديدار می سازد و آنچه را نبيند، نمی پزيرد:
خرد گر سخن برگزيند همی
همان برگزيند، که بيند همی۱
فردوسی که خود خردمند روشنگر است، از خردمندان ديگر می خواهد، تا خرد شان را به کار گيرند و در ميان کسانيکه با روشنگری سر دشمنی ندارند، روشنگری کنند:
کنون ای خردمند ارج و خرد
بدين جايگه گفتن اندر خورد
بگو تا چه داری بيار از خرد
که گوش نپوشيده زو برخورد۲
فردوسی در چکامه ی دوم به ستودن خرد می پردازد و خرد را بالا تر از هر چيز می داند:
خرد بهتر از هر چه ايزد بداد
ستايش خرد را به از راه داد۲
در چکامه سوم فردوسی پيرامون آفرينش گيتی سخن می راند و می گويد، که يزدان گيتی را از يک پديده ی ناچيز آفريد:
از آغاز بايد که دانی درست
سر مايه ای گوهران از نخست
که يزدان ز ناچيز چيز آفريد
بدان تا توانايی آمد پديد۲
دين فرمانروا به اين باور است، که يزدان گيتی را از هيچ می آفريند، ولی فردوسی می گويد، که يزدان گيتی را از يک پديده ی ناچيز آفريد. ناچيز آرش (معنی) هيچ را نمی دهد. ناچيز به پديده ی خُرد گفته می شود، پديده ی که هست، ولی کوچک و ناچيز است.
واژه ی ناچيز در گويش هراتی بسيار به کار می رود. برای نمونه در هنگام پيشکش کردن ره آورد (تحفه)، می گويند، که گويا اين ره آورد ناچيز است، به اين آرش که خُرد و کوچک است.
در چکامه چهارم سخن از آفرينش خورشيد و ماه است.
فرنام (عنوان) چکامه ی پنجم در ستايش پيامبر است، ولی فردوسی پيش آنکه به ستايش پيامبر بپردازد، روی به پيروانش می کند و به پند و اندرز دادن ايشان می آغازد، که به گفتار پيغمبرت راه جوی، بدی نکن، رستگار باش، نيکويی گزين و مانند ديگران، که بَرِ باغ دانش ... رُفته اند، تو هم از باغ دانش ميوه ی بچين:
چو خواهی که يابی ز هر بد رها
سر اندر نياری به دام بلا
به گفتار پيغمبرت راه جوی
دل از تيرگی ها بدين آب شوی۳
تو را دانش و دين رهاند درست
ره رستگاری ببايدت جست
...
نکويی به هر جا چو آيد به کار
نکويی گزين وز بدی شرم دار
...
سخن هرچه گويم همه گفته اند
بَرِ باغ دانش همه رُفته اند۴
پس از ستودن و پند دادن ها، فردوسی به شالوده ی کارش می رسد و پيرامون فراهم آوردن داستان های شاهنامه و به چکامه درآوردن آن ها می سرايد، که چگونه پايگاه و بنياد فرهنگ پارسی را استوار ساخته است:
توانم مگر پايگه ساختن
بر شاخ آن سرو سايه فکن۴
از بهر آنکه شاهنامه خوان به بدگمانی نيفتد، فردوسی انگشت روی سرگزشت داستان ها می گزارد و می گويد، که اين ها دروغ نيست، داستان های راستين ديرند باستان است، که در دست موبدان پراکنده بوده و ايشان از آن ها بهره می برده اند:
تو اين را دروغ و فسانه مدان
به يکسان روش در زمانه مدان
يکی نامه بود از گه باستان
فراوان بدو اندرون داستان
...
ز هر کشوری موبدی سالخورد
بياورد و اين نامه را گرد کرد۵
و چون سرگزشت ديرند باستان نيکو، پربار و پر جوش و خروش بوده است، فردوسی افسوس آن را می خورد، که آن را چگونه زهاکيان خوار کرده اند:
که گيتی به آغاز چون داشتند
که ايدون به ما خوار بگزاشتند۵
پس از گفتار پيرامون فراهم آوردن داستان های شاهنامه، فردوسی پيرامون سرگزشت دقيقی، چکامه سرای سرکش روزگارش می سرايد:
جوانی بيامد گشاده زبان
سخن گفتن خوب و طبع روان
به شعر آرم اين نامه را گفت من
ازو شادمان شد دل انجمن۵
ولی پس از اندک زمانی شادمانی دل انجمن به سوگواری دگرگون می شود، زيرا:
يکايک ازو بخت برگشته شد
به دست يکی بنده بر کشته شد۵
تيغ بندگان نه تنها از بهر سرودن شاهنامه، که بيشتر از بهر آزادمنشی و کنش ستيزگرانه ی دقيقی بر او تيز می شود. سروده های دقيقی نشان می دهد، که او يکی از چکامه سرايان کرنش ناپزير زمان خويش بوده است:
دقيقی چهار خصلت برگزيده
به گيتی از همه نيکی و وشتی
لب ياقوت رنگ و ناله ی چنگ
می خوشرنگ و دين زردشتی۶
دقيقی در اين چکامه، چهار پديده ی ناروای آن هنگام را ( دلبر، چنگ، می و دين زردشتی) خوی برگزيده اش می داند.
هنگامي که شمشير بندگان جلو اين کنش را ميگيرد و چکامه سرای فرهيخته و سخنور نامدار را از پای در می آورد، فردوسی می سرايد:
برفت او و اين نامه نا گفته ماند
چنان بخت بيدار او خفته ماند
بکن عفو يا رب گناه ورا
بيفزای در حشر جای ورا۷
فردوسی به ياد دقيقی و زنده ساختن زبان پارسی درفش پاسداری فرهنگ پارسی را بر می افرازد و نزد شاه جهان، که بايد همان ابو منصور بن محمد باشد، روی می کند:
دل روشن من چو برگشت ازوی
سوی تخت شاه جهان کرد روی
که اين نامه را دست پيش آورم
ز دفتر به گفتار خويش آورم۷
فردوسی از ترس آنکه مبادا چون دقيقی به دست بنده يی به خاک و خون بيافتد، راز نوشتن شاهنامه را تنها با يکی از دوستانش در ميان می گزارد:
به شهرم يکی مهربان دوست بود
تو گفتی که با من به يک پوست بود۸
مرا گفت خوب آمد اين رای تو
به نيکی خرامد مگر پای تو۹
اين مهربان دوست، (ابو منصور بن محمد) که از تبار پهلوان است، فرماندار شهر می باشد:
جوان بود و از گوهر پهلوان
خردمند و بيدار و روشن روان
خداوند رای و خداوند شرم
سخن گفتن خوب و آوای نرم۹
ابو منصور به فردوسی نويد کومک می دهد و می گويد، که او را بی نياز ميکند:
مرا گفت کز من چه آيد همی
که جانت سخن برگرايد همی
به چيزی که باشد مرا دسترس
بکوشم نيازت نيارم به کس۹
هنگامی ابو منصور نويد پشتيبانی و کومک و بی نياز ساختن به او می دهد، فردوسی شادمان می شود و می سرايد:
به کيوان رسيدم ز خاک نژند
از آن نيک دل نامور ارجمند۹
از آن جايي که ابو منصور پهلوان تبار، باپيمان و زنهار دار است، به کسی تن نمی دهد و در برابر بيگانگان کرنش نمی کند:
سراسر جهان پيش او خوار بود
جوانمرد بود و وفا دار بود۹
دست تاراجگر، اين پهلوان تبار را چنان سر به نيست می کند، که زنده و مرده اش گم می شود:
چنان نامور گم شد از انجمن
چو از باد سرو سهی از چمن۹
هنگامی ابو منصور سرلشکر پهلوانان ناپديد می شود، فردوسی بر منصور ربايان می خَشمد و ايشان را به جانور همانند می سازد:
نه زو زنده بينم نه مرده نشان
به دست نهنگان مردم کُشان۹
جای اين سرلشکر در دل فردوسی چنان تهی می ماند، که اندوهگينانه می سرايد:
دريغ آن کمربند و آن گردگاه
دريغ آن کی برزو بالای شاه۹
باری، از ترس آنکه گردن فردوسی در زير شمشير بندگان دقيقی کُش و ابومنصور ربا نرود، سخن را نخست پوشيده نگه می دارد و کارش را پوشيده و پنهان می انجامد:
بپرسيدم از هر کسی بی شمار
بترسيدم از گردش روزگار
...
زمانه سرای پر از جنگ بود
به جويندگان بر جهان تنگ بود
بر اين گونه يک چند بگزاشتم
سخن را نهفته همی داشتم۱۰
فردوسی در پايان شاهنامه از دو تن ديگر ياد می کند، که او را ياری و همکاری کرده اند:
از آن نامور نامداران شهر
علی ديلمی بود کو راست بهر
که همواره کارم به خوبی روان
هميداشت آن مرد روشن روان
حسين قتيب است از آزادگان
که از من نخواهد سخن رايگان۱۱
ازويم خور و پوشش و سيم و زر
ازو يافتم جنبش و پا و پر۱۲
و آنگاه که فردوسی سرودن شاهنامه را به پايان می رساند، گرفته و دلگير از پند های ابو منصور، که برايش جايگاه شاه جهان را دارد، ياد می کند:
يکی پند آن شاه ياد آورم
ز کژی روان سوی داد آورم
مرا گفت کاين نامه شهريار
اگر گفته آيد به شاهان سپار
بدين نامه من دست کردم دراز
به نام شهنشاه گردن فراز۱۳
از آن جايي که گرداگرد فردوسی را سلطان های دقيقی کُش و پارسی ستيز گرفته بودند، بايستی اين شاهنشاه گردن فراز (که فردوسی از آن ياد می کند) شاهنشاه باستانی بوده باشد و نه سلطانی از آن روزگار. شاهنشاهی که مانندش تا آن هنگام پديد نيامده بود:
جهان آفرين تا جهان آفريد
چنو شهرياری نيامد پديد۱۳
باری، فردوسی بدين گونه پيشگفتار شاهنامه را به پايان می رساند و به داستان های آن می آغازد. شاهنامه از پادشاهی گيومرد (گاو مرد) که سپس به کيومرس نامدار می شود، آغاز می يابد:
کيومرس شد بر جهان کدخدای
نخستين به کوه اندرون ساخت جای۱۳
گيو مرد در کوه می زييد و پوست پلنگ می پوشد:
سر تخت و بختش برآمد ز کوه
پلنگينه پوشيد خود با گروه۱۳
پس از سی سال فرمانروايی، ديو بچه ی تخت و بخت گيومرد را برهم می زند و ديهيم پادشاه کيانی را می ربايد:
يکی بچه بودش چو گرگ سترگ
دلاور شده با سپاه بزرگ
سپه کرد نزديک او راه جست
همی تخت و ديهيم کی شاه جست۱۴
سيامک، پسر گيومرد به جنگ ديو می رود، ولی از پا در می آيد. هوشنگ پسر سيامک با گيومرد بر ديو می تازد و پيروز می شود. ديو کشته می شود و گيومرد مي ميرد. هوشنگ پادشاه می شود و چهل سال فرمان می راند.
هوشنگ در دادگری و آبادانی کردن کشور نامور می گردد:
وزان پس جهان يکسر آباد کرد
همی روی گيتی پر از داد کرد۱۴
هوشنگ آهن را از سنگ جدا می کند و خود پيشه ی آهنگری بر ميگزيند، او کشت و کار را رواج ميدهد و آتش را پديد می آورد:
به سنگ اندر آتش از او شد پديد
کزو روشنی در جهان گستريد۱۴
هوشنگ پس از چهل سال پادشاهی، درميگزرد و پسرش تهمورس پادشاه می شود. تهمورس ريسندگی و بافندگی پديد می آورد. او پس از سی سال فرمانروايی جان می سپارد و پسرش جمشيد به پادشاهی ميرسد. جمشيد به مردم نويد ميدهد، که:
بدان را ز بد، دست کوته کنم
روان را سوی روشنی ره کنم۱۵
جمشيد به مردم زنهاردار ميماند، سوی روشنی ره ميکند و هنر ريسندگی و بافندگی را گسترش می دهد:
بياموخت شان رشتن و تافتن
به تار اندرون پود را بافتن۱۵
جمشيد مردم را به انجمن و گروه ها دسته بندی ميکند، او برای پيشه وران انجمنی می سازد، يزدان پرستان را که کاتوزيان می ناميدند، از ديگران جدا ميکند و به کوهی گرد می آورد، تا به ديگران کاری نداشته باشند و به پرستش يزدان خويش بپردازند، گونه ی جدايی دين از کشورداری:
ز هر پيشه ور انجمن گرد کرد
بدين اندرون سال پنجاه خورد
گروهی که کاتوزيان خواني اش
به رسم پرستندگان داني اش
جدا کرد شان از ميان گروه
پرستنده را جايگه کرد کوه
بدان تا پرستش بود کار شان
نوان پيش روشن جهاندار شان۱۵
جمشيد ساختن خشت و شيوه کاربرد گچ و سنگ را در می يابد، کشتی می سازد و کاخ آباد ميکند (کاخ جمشيد در شيراز):
بفرمود ديوان نا پاک را
به آب اندر آميختن خاک را
هر آنچ از گِل آمد بشناختند
سبک خشت را کالبد ساختند
به سنگ و به گچ ديو ديوار کرد
نخست از برش هندسی کار کرد
چو گرمابه و کاخ های بلند
چو ايوان که باشد، پناه از گزند۱۵
جمشيد گرفتن گلاب، کافور و مشک را پديد می آورد، پزشکی را گسترش می دهد:
دگر بوی های خوش آورد باز
که دارند مردم به بويش نياز
چوبان و چو کافور و چون مشک ناب
چو عود و چو عنبر چو روش گلاب
پزشکی و درمان هر دردمند
در تندرستی و راه گزند۱۵
با اين همه کار و کوشش و آبادانی کردن، جمشيد پس از روزگاری بر خود می نازد و ديگر به پيش پايش نمی نگرد:
همان کردنی ها چو آمد پديد
به گيتی جز از خويشتن را نديد
منی کرد آن شاه يزدان شناس
ز يزدان بپيچيد و شد ناسپاس۱۶
و هنگامی که جمشيد خودش را يزدان می خواند:
گر ايدون که دانيد من کردم اين
مرا خواند بايد جهان آفرين۱۶
پيروانش دل از او بر مي کَنند و سپاهش پس از بيست و سه سال پراکنده می شود:
سه و بيست سال از در بارگاه
پراکنده گشتند يکسر سپاه۱۶
هنگاميکه سپاه جمشيد پراکنده می شود و به هر سوی ره می گشايد، آوازه ی پراکندگی و ناخوشنودی به گوش همسايگان می رسد و چون هم هنگام زهاک تازی خودش را پادشاه می خواند، بسياری از ناخوشنودان به سوی او ره می گشايند:
سواران ايران همه شاه جوی
نهادند يکسر به زهاک روی۱۷

۱ شاهنامه برگه ۲
۲ شاهنامه برگه ۲
۳ شاهنامه برگه ۳
۴ شاهنامه برگه ۳
۵ شاهنامه برگه ۳
۶ ويکی پديا فارسی
۷ شاهنامه برگه ۳
۸ شاهنامه برگه ۴
۹ شاهنامه برگه ۴
۱۰ شاهنامه برگه ۳
۱۱ شاهنامه برگه ۵۲۸
۱۲ شاهنامه برگه ۵۲۸
۱۳ شاهنامه برگه ۴
۱۴ شاهنامه برگه ۵
۱۵ شاهنامه برگه۷
۱۶ شاهنامه برگه ۸
۱۷ شاهنامه برگه ۹